Antik bir tiyatronun en üst basama??na oturup Ege rüzgâr?n? yüzünüzde hissettiniz mi hiç? Ben ettim. Kar??mda Miletos’un zamana direnmi? ta?lar?, arkamda Meandros’un art?k sessiz kalan yata?? vard?. Her nefeste binlerce y?ll?k bir hikâye ta??yor bu topraklar…
Miletos s?radan bir antik kent de?il. Bu yer, sadece ta? duvarlardan ya da y?k?lm?? sütunlardan ibaret de?il. Burada bir ?eyler ba?lam??. Bilimin, dü?üncenin, ?ehircilik sanat?n?n ve hatta özgür dü?üncenin temelleri bu k?y?larda at?lm??.
***
Kökleri Luwiler'e Dayanan Bir Uygarl?k...
Miletos’un geçmi?i Yunanl?larla ba?lam?yor. Bu topraklarda ilk iz b?rakan halk, MÖ 2. biny?lda Anadolu’nun yerli kavimlerinden olan Luwiler'di. Hitit kaynaklar?nda “Millawanda” olarak geçen ?ehir, bir Luwi yerle?imi olarak tan?mlan?r. Hitit kral? IV. Tuthaliya ile Ahhiyawa (muhtemelen Miken) aras?ndaki diplomatik yaz??malarda Miletos’a aç?kça at?f yap?l?r. Bu da Miletos’un, Ege ve Anadolu dünyas? aras?ndaki etkile?imin erken bir kav?a?? oldu?unu gösterir. Bu Luwi temelli dönem, Miletos’un Anadolu kültürleriyle olan ilk derin ba?lar?n? olu?turur. Sonraki dönemlerde ?onlar bu kadim ?ehrin üzerine kendi izlerini b?raksa da, toprak alt?ndaki Luwi geçmi?i bugün hâlâ arkeologlar?n radar?ndad?r.
***
Bir Deniz ?mparatorlu?unun Yükseli?i
MÖ 7. yüzy?lda, Miletos denizci bir kentti; 90’dan fazla koloni kurarak adeta antik dünyan?n ticaret haritas?n? çizdi. Ancak bu görkemli yükseli?, MÖ 494’teki Lade Deniz Sava?? sonras? yerle bir oldu. Persler geldi, kent y?k?ld?. Yine de Miletos küllerinden do?du.
***
Ak?l ve Plan: Hippodamos’un Miras?
Miletos’un en büyük ba?ar?lar?ndan biri, ?ehircilik tarihine yön vermesidir. MÖ 5. yüzy?lda ya?am?? olan Hippodamos, dünyada sistemli ?ehir planlamas?n?n ilk mimar? olarak kabul edilir. Onun ?zgara plan sistemiyle kurulan Miletos, ça?da? kent mühendisli?inin de atas?d?r.
***
Meandros'un Dokunu?u
Miletos’un en yak?n dostu ve belki de en büyük dü?man? Meandros Irma?? oldu. Irma??n yüzy?llar boyunca ta??d??? alüvyonlar, liman? doldurdu ve kent zamanla denizden uzakla?t?. Bugün Miletos’un tiyatrosunda otururken, eskiden denize bakan sahnenin ?imdi ovaya bak?yor olmas?, zaman?n ve do?an?n nas?l da dönü?üm yaratt???n? gösteriyor.
***
?nançlar?n Bulu?ma Noktas?: Saint Paul'ün Ziyareti
Bu kent, sadece ticaretin ve felsefenin de?il, ayn? zamanda inanc?n da yollar?na tan?kl?k etti. ?ncil’in Elçilerin ??leri kitab?na göre Saint Paul, üçüncü misyonerlik yolculu?unda Miletos’a u?rad?. Efesli ihtiyarlarla burada bulu?tu, onlara veda etti. Bu an, Hristiyanl?k tarihinde duygusal ve ruhani bir dönüm noktas?d?r.
***
Türkler Geliyor: ?lyas Bey’in Camisi
Malazgirt Zaferi’nden sonra ba?layan Türkmen göçleri, 12. yüzy?ldan itibaren Miletos’a ula?t?. Ayd?n ve Mente?e Beylikleri döneminde bölge yeniden canland?. Bu dönemin en de?erli yap?s? ?lyas Bey Camii’dir. 1404 y?l?nda Mente?e emiri ?lyas Bey taraf?ndan yapt?r?lan cami, antik ta?lar kullan?larak in?a edilmi?tir. Hem mimari hem de sembolik olarak antik Miletos’un Müslüman Anadolu ile kurdu?u ba?? temsil eder.
***
Sessiz Tan?klar: Kal?nt?lar ve Kaz?lar
Bugün Miletos’ta hâlâ ayakta olan yap?lar sadece ta? de?il, birer haf?za kitab?d?r:
Tiyatro: 15.000 ki?i kapasiteli, hâlâ etkileyici.
Agora: Kentin kalbinde, zaman?n nabz?n? tutuyor.
Faustina Hamam?: Roma zarafetinin bir yans?mas?.
Delphinion Tap?na??: Apollon’a adanm?? inanç merkezlerinden biri.
?lyas Bey Camii: Orta Ça? Anadolu’sunun zarif imzas?.
***
Alman Arkeoloji Enstitüsü'nün yürüttü?ü kaz?lar, her sezon Miletos’un geçmi?ine dair yeni katmanlar ortaya ç?kar?yor. Luwilerden Bizans’a, Antik Yunan’dan Osmanl?’ya kadar uzanan bu mozaik, Anadolu’nun ne kadar katmanl? bir tarih ta??d???n? gözler önüne seriyor. Bugün Miletos’a giderseniz, sessizli?i duyacaks?n?z. Bu sessizlik içinde bilgelik var. Felsefenin babas? Thales’in dü?ünceleri hâlâ ta?lar?n aras?nda yank?lan?yor olabilir. Her basamak, her sütun ve her toprak parças? birer tan?kt?r.
Ve e?er biraz dikkatli bakarsan?z, sadece bir antik kent de?il, insanl?k tarihinin ilk bilinçli ad?mlar?ndan birini görürsünüz orada.
Miletos, zamana meydan okuyan bir bilgedir. Ve onunla tan??mak, insana hem geçmi?i hem de gelece?i dü?ünmeyi ö?retir.
Miletos Antik Kenti, Ayd?n ilinin Didim ilçesine ba?l? Balat köyü s?n?rlar? içinde yer almaktad?r. Büyük Menderes Deltas?’n?n güneybat?s?nda, Söke-Didim karayoluna oldukça yak?n konumdad?r.