Tire Belediyesi Kültür Yay?nlar? taraf?ndan yay?nlanan Dr. Siren Bora taraf?ndan yaz?lan ‘Ba?lang?çtan Günümüze Tire’de Yahudi ?zleri’ adl? çal??ma bu alanda yap?lan ender ara?t?rmalardan birisi. Tire’de Yahudi izleri çok kültürlü imparatorluk geçmi?imizden kalan az bilinen bir konuda yap?lan önemli bir çal??ma. Dr. Siren Bora’n?n özellikle Ege Yahudileri üzerine yapt??? çal??malar Yahudilerin be? yüz y?ld?r Türkiye’de olduklar? ?eklindeki bir önyarg?y? da y?k?yor. Onun yapt??? bu çal??malar Yahudilerin ?ber Yar?madas?’ndan göç etmesinden çok önce Romaniot yani Roma Yahudileri olarak bu topraklarda varl?klar?n? sürdürdüklerini gösteriyor. Dr. Siren Bora ile Tire ve Ege Yahudilerinin antik dönemden bugüne uzanan geçmi?ini konu?tuk.
‘ÜÇ YÜZDEN FAZLA MEZAR TA?INI TEK TEK ELDEN GEÇ?RD?M’
?sterseniz kitab?n öyküsü ile ba?layal?m. Mezar ta?lar? üzerinden Tire Yahudileri üzerine yazmaya nas?l ba?lad?n?z?
Kitab?n yaz?lmas?ndan iki y?l kadar önce Tire Belediyesi, Ankara At?l?m Üniversitesi ve ?zmir Ege Üniversitesi taraf?ndan düzenlenen Tire Sempozyumu’na kat?ld?m. Sempozyum’da Tire’de bulunan ?branice mezar ta?lar?n?n tek tek tercümelerini, envanterini içeren bir bildiri sundum. Asl?nda ayn? sempozyumda iki tane bildiri sundum. Di?eri Alliance Ar?iv belgeleriyle haz?rlad???m Tire Yahudileri tarihiydi. Hala Tire Yahudileri ile ilgili düzgün bir çal??ma yap?lmam??t?. Sempozyum sonras?nda Belediye’nin kültür bölümünde çal??anlarla ne yapabiliriz diye konu?urken, Tire Yahudileri ile ilgili bir kitap haz?rlanabilece?i ile ilgili fikir birli?ine vard?k. Onlardan bir teklif geldi. Sempozyumda sundu?um bildirileri toparlad?m. Yeni bulunan mezar ta?lar?n? da okudum envanter ç?kard?m. Üç yüz küsur mezar ta??n? tek tek elden geçirdim.
Türkiye’deki Yahudi nüfusun ?spanya’dan göç eden Yahudilere dayand??? gibi bir ön kabul vard?r. Siz çal??man?zda, Tire Yahudilerinin kökenini Roma dönemine hatta Antik Yunan’a kadar vard???n? gösteriyorsunuz. Romaniot Yahudileri olarak geçiyorlar. Bu hep böyle miydi? Ayn? zamanda yine çok fazla göç ald???n? da aktar?yorsunuz. Bir tarihsel özet yaparsak bu geçmi?e ili?kin ne söylenebilir?
Ben Anadolu’nun tamam? üzerine bir çal??ma yapmad?m. Ege Bölgesi ço?unlukla da ?zmir üzerine çal??t?m. Ege bölgesindeki Yahudi geçmi?i Helen dönemine kadar gider. Ama en yak?n bulgu Roma döneminden itibaren ba?l?yor. Yahudilerin Ege Bölgesi’nde ya?ad???na dair somut arkeolojik bulgular var. Aziz Paulus döneminde Ephesos’ta ya?ad?klar?n? biliyoruz. Sardes’te ya?ad?klar?n? biliyoruz. Pers döneminde Ephesos’dan ?ran’a kadar giden antik bir ticaret yolu vard?r. Eskiden beri ticaretle u?ra?t?klar? için antik dönemden itibaren ticaret merkezlerinde yo?unla?t?klar?n? biliyoruz. Tire’de de antik dönemden itibaren orada ya?ad?klar?n? biliyoruz. Yak?n yerle?im yerlerinde de onlar?n ya?ad?klar?n? görüyoruz. Tire’ye yak?n Sardes’den, Ephesos’dan ya da Ku?adas?’ndan Tire’ye yak?n yerle?enler var. Bunlarda Romaniot kökenli. Ancak ?öyle bir ?ey var. Yahudi yerle?im yerlerinde göç sirkülasyonu vard?r. Gelirler, giderler, ba?ka kentlere göç ederler, oradan ayr?l?rlar, bir ba?ka yerle?im yerine yerle?irler. Sonra oradan ayr?l?p geri gelirler. Hep bir göç sirkülâsyonu vard?r. Bu Osmanl? dönemi için de geçerlidir, Anadolu’nun antik dönemi için de geçerlidir. Tire’de de Romaniot kökenliler var. Bunlar eski bir kültüre sahip, gelenekleri ile sonradan Ortado?u’dan gelen Yahudileri de Romaniotla?t?r?yorlar. 1300 y?llar?nda gelen A?kenaz kökenli Yahudiler var. Özellikle Orta Avrupa’dan gelen. Onlar da Romaniotla??yorlar. Sonra 1492 y?l?ndan sonra ?ber Yar?madas?’ndan gelen Sefarad kültürünü ta??yan Yahudiler, yo?un olarak Anadolu’ya gelip yerle?tiklerinde zengin kültürleri ile onlar buradaki Yahudiler üzerinde bir de?i?ime neden oluyorlar. Ve bunlar? sefaradla?t?r?yorlar. Burada böyle bir hikâye ya?an?yor.
‘MEZAR TA?LARI EN GÜÇLÜ AR??V BELGES?D?R’
Fakat Tire’de kesintisiz olarak bir Yahudi yerle?imi sürekli olmu? herhalde?
Mezar ta?lar? bunu gösteriyor. Mezar ta?lar? en güçlü ar?iv belgesi niteli?ini ta??r. Bir mezarl???n olmas? ve o mezar ta?lar? üzerindeki isimler, tarihler orada yerle?ik bir Yahudi varl???n? kan?tlar.
Kitab?n?zdan anlad???m kadar? ile Tire ayn? zamanda Yahudiler için her dönem bir çekim merkezi olmu?, 1900’lü y?llarda Rusya’dan gelen Yahudiler dahi var?
Evet. Tire’ye gelmi?ler. ?zmir’e de gelmi?ler. ?zmir bir liman kenti oldu?u için Do?u Avrupa’dan Polonya’da, Romanya’dan, Rusya’dan gelenler ?zmir’e, ?stanbul’a gelmi?ler. Buralardan da Ege Bölgesi’ndeki ve Anadolu’nun de?i?ik yerlerindeki yerle?im yerlerine yerle?tiriliyorlar. Tire’ye yerle?tirilenler var. Kendi ba?lar?na gelmiyorlar da yerle?tiriliyorlar.
Yine kitab?n?zda mezar ta?lar? üzerinden aktard???n?z bilgilere göre Tire’de Yahudi nüfustaki en büyük kesinti ?stanbul’un al?nmas?ndan sonra gerçekle?iyor. Tire Yahudileri Fatih taraf?ndan ?stanbul’a getiriliyor. Neredeyse Yahudi nüfus kalm?yor.
Asl?nda di?er kay?tlardan da görülüyor. ?stanbul Fatih Sultan Mehmet taraf?ndan fethedildi?i zaman, ?zmir’den, Manisa’dan, Edirne’den, Antalya’dan, Tire’den, Yahudiler ?stanbul’a sürgün edilmi?. Bir sürgün politikas? var zaten. Bu sürgün bugün bizim anlad???m?z anlamda de?il. ?enlendirmek maksad?yla yap?l?yor.
Yaln?zca Yahudiler de?il, Türkler, Ermenilerde ?stanbul’a yerle?tiriliyor.
Tabii. ?stanbul’daki sonraki kay?tlarda da görülüyor. Tire cemaati, Manisa, Antalya, Edirne cemaati diye bahsediliyor. Kimi tarihçiler tamam?yla Tire’deki Yahudi cemaatin bo?alt?ld???n? hiç Yahudi kalmad???n? söylüyorlar. Kimileri de üç be? Yahudi ailenin kald???n? söylüyor. Benim görü?üm de üç be? Yahudi ailenin kald??? yönünde. Tire ?zmir’den önce önemli bir yerle?im yeriymi? zaten. Antik dönemden itibaren bölge Yahudiler aç?s?ndan önemli bir yerle?im yeri.
‘YAHUD? VARLI?ININ OLDU?U YERLERE YERLE?MEY? SEÇ?YORLAR’
Ama Fatih’in Yahudileri yerle?tirmesinden sonrada tekrar Yahudiler için bir çekim merkezi olmu? de?il mi?
?ber Yar?madas?’ndan gelen Yahudiler önce ?zmir’e de?il etraf?ndaki yerle?im yerlerine yerle?iyorlar. 1492 y?l?nda ?ber Yar?madas?’ndan gelen Yahudiler Osmanl? topraklar?na yerle?tiklerinde Yahudi varl???n?n oldu?u yerlere yerle?meyi seçiyorlar.
Burada bir yerle?tirme politikas? var m?? Yoksa Yahudiler kendi istedikleri yerlere yerle?ebiliyorlar m??
Buralara yerle?meyi tercih ediyorlar. Talep böyle oluyor. Ancak payitahttan da yani ?stanbul’dan buralara yerle?melerine izin veriliyor.
Peki Tire’deki Yahudi varl??? hangi y?llara kadar sürüyor. Cumhuriyet döneminde de Tire’de bir Yahudi varl??? devam ediyor. Bu daha sonra neden sona eriyor?
Yunan i?gal döneminden itibaren ve 1922 y?l?nda Yunan i?gali sona erdi?i zaman, Ege Bölgesi’ndeki Yahudiler’in neredeyse tamam? ?zmir’e göç etmi?lerdi. Yönetim de?i?ti?inde bir arada olacaklar? liman kentine çekiliyorlar. Celali Ayaklanmalar? s?ras?nda da ayn? ?eyi görüyoruz. O zaman da ?zmir’e toplan?yorlar. Ayn? ?ey Yunan i?gali s?ras?nda da gerçekle?iyor. Bütün bu kentlerin, Ayd?n’?n, Manisa’n?n, Urla’n?n, Menemen’in, Tire’nin, Salihli’nin Turgutlu’nun Yahudi cemaatleri, göç edip ?zmir’de toplan?yorlar. ?zmir’deki Yahudi cemaatinin de yap?s? de?i?iyor. Ancak i?gal sona erdikten sonra Tire’ye geri dönenler var. ?zmir’den sonra en kalabal?k Yahudi nüfus Tire’de var. Ama di?erleri tamam?yla bo?alm?? durumda. Di?er kasabalarda bir iki Yahudi aile kalm?? durumda. Sadece bir süre ?zmir’de bir süre Turgutlu yada Salihli’de ya?ayan aileler var. Tire’de yetmi?li y?llara kadar varlar. Ama cemaat olarak en son ne zamana kadar vard?rlar derseniz, 1950’li y?llarda özellikle Güney Amerika’ya göçler mevcut. Güney Amerika çok fazla göç alm?? durumda.
Neden Güney Amerika?
Çünkü dil birli?i var. Hemen hemen hepsi ?spanyolca konu?uyorlar. Güney Amerika’da da ayn? dil konu?uluyor. O dil birli?i oray? tercih etmelerinde büyük etken oluyor.
Yani ?spanyolca’y? ?ber Yar?madas?’ndan geldikten sonrada yüz y?llarca devam ettiriyorlar.
Elbette. Aile içinde ?spanyolca bilinen bir dil. Hala Türkiye’deki Yahudiler bilirler. Ama art?k kaybolmaya yüz tutmu? bir dil.
Peki bugün Tire’den göç edenlerin torunlar? aras?nda Tireli olmak ile ilgili bir haf?za, ortak bir ileti?im var m??
Var. Mesela ben Independent Academia.edu.’ya makalelerimi yükledim. Oras? vas?tas? ile benimle ili?kiye geçenler oldu. Tire Belediyesi ile ili?kiye geçenler oldu. Türkiye hahamba??l???na müracaat edenler var. Tireli olmak ?zmirli olmak bu ülkelerdeki Yahudiler için çok önemli. Kendi ailelerinin do?du?u, yüzy?llarca ya?ad??? bir yer. Kendi vatanlar? olarak görüyorlar. Müthi? bir ba??ml?l?k ve ba?l?l?k var. Onlar için ?zmirli, Tireli, Ayd?nl? olmak önemli. Ben özellikle mezar ta?lar? üzerine çal??t?m. Yaln?zca Tire de?il, Manisa, Bodrum, Turgutlu, Bergama ve ?zmir üzerine de çal??t?m.
Tire’yi Cumhuriyet döneminde Yahudi nüfusun kald??? son yerlerden biri olarak görebilir miyiz?
Nüfus de?il de cemaat olarak görebiliriz. Onlar cemaat yönetimi olarak varl?klar?n? sürdürmü?ler. Sinagoglar? sürekli çal??ma halinde, bir de kendi iç vergilerini topluyorlar. Cemaat olarak varl???n? sürdürmek bu. Yoksa hepsinde Yahudi nüfus vard?r. Yani bir ki?i de olsa nüfustur. Cemaat olarak Tire var. Tire’nin böyle bir özelli?i var.
Peki bugün Tire’de Yahudi geçmi?inden kalan ne gibi kültürel özellikler var?
Tire’ye özgü antik dönemden kalan bir bilardo oyunu var. Asl?nda onu ben ke?fetmedim, Tire Belediyesi kültür bölümünde çal??an bir beyefendi vard?. O bana konuyu anlatt?. Onun sayesinde ö?rendim. Hala oynan?yor ve dünyada sadece Tire’de oynan?yor. Ayr?ca hala bir sinagog var. Ama terk edilen yerlerin ibadethanelerinin makûs talihi diyeyim. Oda bir züccaciye ma?azas? olarak varl???n? devam ettiriyor. Onun d???nda bir mezarl?k var. Etraf? duvarlarla çevrili de?il. Mezar ta?lar? bulunuyor.
O mezar ta?lar?n?n bulunmas?n?n hikâyesi de çok enteresand?r. Her y?l derenin ta?mas? ile birlikte dereye gelen ta?lar? ç?karmak için belediyenin buldozerleri gidiyor. Onlar yukar?lardan gelen mezar ta?lar?n? toplay?p götürüyorlar. O mezar ta?lar? öyle bulundu. Üstelik parti, parti bulunuyor. Her ta?k?nda mezar ta?lar? sürüklenip geliyor. Yeni belediye ilgilense hala mezar ta?lar? bulunacakt?r. Yaln?zca Yahudi Mezarl??? yoktu. Benim gördü?üm kadar? ile Ermenice mezar ta?lar? da bulundu. Mezar ta?lar? ile ilgilenilse daha önemli bulgular ortaya ç?kabilir. Mesela iki tane 1300’lü y?llara ait mezar ta?? bulundu. Anadolu’nun tarihi aç?s?ndan çok önemli. Ama tabi be? alt? tane daha bulunmas? laz?m ki teyit olmas? gerekir.
Kitab?n?zda otuzlu y?llarda Fransa Almanya gibi ülkelere giden Tire Yahudileri’nin toplama kamplar?na gönderildi?ini yaz?yorsunuz. Bu konuda bir say? tespit edebildiniz mi?
Evet. Tire kökenli Yahudiler var toplama kamplar?nda. Toplama kamplar?nda ne kadar Türkiyeli Yahudi’nin oldu?unu tespit etmedim. Ben Tire kökenliler ile ilgilendim. Kitab?mda Tire kökenliler yer al?yor. Bunun haricinde ar?ivlerde kamplarda ölen ?zmir kökenliler de kar??ma ç?kt?. Ba?ka kentler de var. Fransa’da iken toplama kamplar?na gidenler de var.