G?da Mühendisi Bülent ??k, Bianet'te yay?nlanan yaz?s?nda ihracattan geri dönen ürünlerle ilgili merak edilenleri yazd?. ??k'?n yaz?s? ?u ?ekilde:
Çe?itli ülkelere ihraç edilen ama tar?m zehri, mikotoksin ya da tar?m zararl?s? vb. gibi etkenler içerdi?i için ülkemize geri gönderilen g?da ürünleri ile ilgili olarak medyada s?kl?kla haberler yer al?yor.
Bu ürünlere ne oldu?u, ülke iç piyasas?na sürülüp sürülmedikleri ciddi bir merak ve kayg? konusu.
?hracattan geri dönen ürünlere ne oldu?u sorusunu sa?l?kl? bir ?ekilde ele alabilmek için bu konudaki yasal mevzuata ve o mevzuata dayal? olarak yap?lan uygulamalara bakmak gerekiyor. Bu yaz?da bunu yapmaya çal??aca??m. Ayr?ca halk sa?l???n? koruma ve tüketicilerin bilgi edinme hakk?n? güvence alt?na alma aç?s?ndan yasal mevzuatta çok önemli buldu?um bir aç??a ya da eksikli?e dikkat çekece?im. Mevzuattaki bu aç?k bilinçli bir ?ekilde mi yap?ld? bilemiyorum ama e?er o aç?k giderilirse ihracattan dönen g?da ürünleri iç piyasaya m? sürülüyor sorusuna ve kayg?s?na tatminkâr bir yan?t üretebilmek olanakl? görünüyor. Tabii ortada böyle bir niyet oldu?unu varsay?yoruz.
Yasal mevzuat ne diyor?
?hracattan geri dönen g?da ürünlerine ne gibi i?lemler yap?laca??n? belirleyen mevzuat “Bitkisel G?da ve Yemin ?hracat?nda Sa?l?k Sertifikas? Düzenlenmesi ve ?hracattan Geri Dönen Ürünler ?çin Uygulama Yönetmeli?i” ad?n? ta??yor. Geri dönen g?da ürünlerinin imhas?, ba?ka bir ülkeye sevki, ba?ka bir amaçla kullan?lmas? ya da yurtiçi piyasas?na sürülmesi karar? bu mevzuatta belirtilen hükümler dikkate al?narak veriliyor.
?hracattan geri dönen ürünlerin geri gönderilme nedeni, ürünün niteli?i, ilgili mevzuat ve olas? ?üpheler dikkate al?narak kontrol edilmesi gerekiyor.
Örne?in ?stanbul gümrü?üne gelen bir iade g?da ürünü ?stanbul ?l Tar?m ve Orman Müdürlü?ü bünyesindeki G?da ve Yem ?ube Müdürlü?ü’ne ba?l? ihracat birimi elemanlar? taraf?ndan kontrol ediliyor.
Yap?lan kontroller sonucu tüketilmesinde sa?l?k aç?s?ndan bir sak?nca olmad??? tespit edilen ürünlerin iç piyasaya sunulmas?na izin veriliyor.
?hraç ürünler ve ihracattan geri dönen ürünlerle ilgili bilgiler bir internet portal? olan G?da Güvenli?i Bilgi Sistemi’ne (GGBS) giriliyor. GBGS sistemi vatanda? eri?imine aç?k de?il. Sadece yetkilendirilmi? bakanl?k çal??anlar? sisteme girebiliyor. ?hracat ve ithalat ile ilgili her türlü bilgi bu sisteme kaydediliyor.
G?da Güvenli?i Bilgi Sistemi vatanda? eri?imine aç?lmal?
GGBS’ne girilen bilgilerin gerçek durumu yans?t?p yans?tmad??? sorusu kayda de?er bir sorudur. Ancak ne yaz?k ki bakanl?k d???ndan, ba??ms?z ki?iler sisteme girerek kay?tlar? incelemedikçe yap?lan i?lerin gerçe?e uygunlu?unu söylemek olanaks?z.
Dolay?s?yla ihracattan dönen ve halk sa?l??? ya da tüketici ç?karlar? aç?s?ndan sorunlu g?da ürünlerinin iç piyasaya sürülüp sürülmedi?ini, sürüldüyse hangi gerekçe ile sürüldü?ünü GGBS kay?tlar? gözden geçirilmedikçe söylemek olanaks?z. Bu zor ve kapsaml? bir i?. Örne?in sadece 2018 y?l?nda Rusya’dan karantina ihlali nedeniyle ülkemize geri gönderilen ihraç meyve ve sebze ürünü partisinin say?s? 1426 olarak belirtiliyor. Bu say?ya, pestisit veya mikotoksin kal?nt?s?, patojen bakteri veya a??r metal vb. gibi kal?nt? ç?kt??? için geri gönderilen g?da ürünlerini kat?nca ve sadece Rusya’y? de?il de ihraç yap?lan tüm ülkeleri dikkate al?nca meselenin büyüklü?ü daha net anla??lacakt?r.
Meseleye ihraç edilen ve bir problem tespit edildi?i için ülkemize geri gönderilen g?da ürünleri ile ilgili i?leyi?e düzenleme getiren ‘Bitkisel G?da ve Yemin ?hracat?nda Sa?l?k Sertifikas? Düzenlenmesi ve ?hracattan Geri Dönen Ürünler ?çin Uygulama Yönetmeli?i’ndeki kritik bir noktaya dikkat çekerek aç?kl?k getirmeye çal??aca??m. Böylece yasal mevzuattan kaynaklanan ve kan?mca çok ciddi bir soruna da i?aret etmek mümkün olacak. Öyleyse sistem nas?l i?liyor biraz yak?ndan bakal?m.
?ade g?da ürünleri gümrüklerde bekletiliyor
?hracattan geri dönen g?da ürünleri s?n?r gümrüklerindeki antrepolarda bekletiliyor. Ülke iç piyasas?na sokulmadan önce bu ürünlerin sa?l?k aç?s?ndan zararl? olup olmad?klar?n?n kontrol edilmesi gerekiyor. Bu kontrol Tar?m ve Orman Bakanl??? taraf?ndan yap?l?yor.
?ade ürün ülkemiz gümrü?üne geldi?inde ihracatç? firma Tar?m ve Orman Bakanl???’na ba?l? il müdürlüklerindeki ihracat i?leri ile ilgili birime yaz?l? bir ba?vuru yap?yor. Firma ba?vurusunda ürünün neden iade edildi?ine dair bir beyanda bulunuyor. Ve o beyana göre ürünler kontrol ediliyor. Kan?mca meselenin en kritik noktas? da burada yat?yor.
Sadece ihracatç? beyan?n? dikkate almak kontrol zafiyeti yarat?r
Meselenin odak noktas? iade edilen g?da ürünlerinin iade nedeninin sadece ihracatç?n?n beyan?na tabi olmas?. G?da ürününü gerekli ?artlara uygun bulmad??? için ülkemize geri gönderen ülkeden herhangi bir resmi evrak istenmiyor.
Yani ihracatç? firma gerekli ?artlar? ta??mad??? için geri çekmek zorunda kald??? g?da ürününün iade nedenini bakanl??a verdi?i beyanda ne olarak belirtiyorsa o beyan geçerli oluyor.
Dolay?s?yla pestisit veya aflatoksin gibi sa?l??a çok zararl? zehirli kimyasal maddeler içerdi?i için geri gönderilen bir ürünün iade nedeni olarak firma taraf?ndan bakanl??a verilen beyanda “üründe ha?ere tespit edildi?i için iade edildi” ya da “uygunsuz ambalaj kullan?m? nedeniyle geri gönderildi” ya da “ürünler istenilen boyutlarda de?ildi” gibi gerçek durumla uyu?mayan nedenler belirtilmesi mümkün.
Özetle söylemek gerekirse iade nedeninin gerçek d??? bir beyana dayanmas? olas?d?r.
?hracatç? firma yetkililerinin do?ru söyledi?ini nas?l bilece?iz, sorusunun ne yaz?k ki net bir yan?t? yok. Gümrüklerde g?da kontrolü yapan personel herhangi bir ?eyden ku?kulan?p detayl? bir soru?turmaya girmedi?i sürece de bilemeyece?iz.
?hracatç? firma d???nda iade ürünün bekletildi?i Gümrük Müdürlü?ü de Tar?m Bakanl???na resmi bir yaz? yazarak ürünün kontrol edilmesini isteyebiliyor. Ancak o resmi yaz?da sadece firma ad?, ürün ad?, vs. gibi bilgiler var. Ürünün neden iade edildi?ine dair bir bilgi o resmi yaz?da da bulunmuyor.
Örnek almaya ihracat kontrol ?ubesine ba?l? olarak çal??an g?da kontrol görevlileri gidiyor. G?da kontrol görevlileri bir ?üphe duyarlarsa beyanda belirtilen iade nedeni d???nda bir ba?ka neden için de kontrol yap?lmas? amac?yla örnek alabiliyor. Al?nan örnekler bakanl??a ba?l? kontrol laboratuvarlar?na gönderiliyor. Laboratuvarda yap?lan analizler sonucunda ilgili ürünün yurda giri?ine ya da imhas?na karar veriliyor. Bazen ürünler g?da mevzuat? uygun bir ba?ka ülkeye de gönderilebiliyor. Yani mevzuata uygun ülke bulunursa ülkeye giri? yap?lmadan o ülkeye sevk yap?l?yor.
Elbette ihracattan geri dönen bütün g?da ürünlerinin sa?l??a zararl? oldu?unu söyleyemeyiz. Ama ortada ciddi bir i?leyi? zafiyeti oldu?u da aç?kt?r.
?hracatç? firman?n beyan?n?n yan? s?ra ihraç edilen ülkeden geri gönderilen ürünlerin hangi gerekçe ile geri çevrildi?ini belirten ve ihraç edilen ülke taraf?ndan verilmi? bir evrak?n da istenmesi yap?lan kontrollerin güvenilirli?ini art?racakt?r. Bu konuda mevzuatta bir düzenleme yap?lmas? gereklidir.
Ancak yap?lacak düzenleme ile birlikte GGBS’ne ba??ms?z denetçilerin de girebilmesini ve bu ba??ms?z denetçilerin zaman zaman kamuoyuna aç?klama yapmalar?n? sa?layacak bir düzenleme yapmak, sa?l??a zararl? oldu?u için ihracattan dönen g?da ürünlerinin iç piyasaya sunulup sunulmad???na yönelik kayg?lar? giderebilecek yöntemlerden biridir.
Bu konuda yap?labilecek ba?ka düzenlemeler de var. Dahas? meselenin sadece ihracattan dönen g?da ürünleri üzerinden tart???lmas? halk sa?l??? aç?s?ndan son derece yetersiz kal?yor. Neden yetersiz kald???na bu yaz?da k?saca de?inmem olanaks?z. Bu konular? s?ras?yla birkaç yaz?da ele alaca??m.