?? Yat?r?m Uluslararas? Piyasalar Direktörü ?ant Manukyan, koronavirüs nedeniyle insanlar?n evine çekilmesini, pek çok aktivitenin ask?ya al?nmas?n?, bir y?ll?k durgunlu?un büyük bir depresyon anlam?na gelece?ini söyledi. Tüm dünyada ya?anacak sorunlar?n Türkiye’de de ortaya ç?kaca??n?, i?sizli?in artaca??n? vurgulayan Manukyan, “?u dönemde yat?r?mc?lar?n ana amac? sermayelerinin en az?ndan bir k?sm?n? korumak olmal?” dedi. Dünya ekonomisinde bir daralman?n kaç?n?lmaz oldu?una i?aret eden ?ant Manukyan, koronavirüsün küresel ekonomiye ve Türkiye’ye etkilerini, yat?r?mc?n?n bu dönemde neler yapmas? gerekti?ini Cumhuriyet'e anlatt?.
- Koronavirüs dünyay? sard?. Küresel ekonomik faaliyette h?zl? bir dü?ü? var. Buna kar?? ekonomik anlamda önlem almak mümkün mü?
Bu sorunun cevab? asl?nda virüsün etkisini ne süreli gösterece?ine ba?l?. May?s döneminden sonra etkisinin kaybedece?ini iddia eden modeller kadar bir y?l sürebilece?ini iddia eden modeller de var. ?nsanlar?n evine çekilmesi, pek çok aktivitenin ask?ya al?nmas?, bir y?ll?k durgunluk, büyük bir depresyon anlam?na gelecektir. Buna yönelik bir önlem elbette mümkün de?il. Ben Çin’de ya?ananlar?n ?????nda daha k?sa vadede virüs tehlikesinin azalaca??n? baz al?yorum. Böyle bir durumda kamunun iki görevi bulunuyor. Birincisi, darbe almas? kaç?n?lmaz ekonominin ve aktörlerin hasar?n?n hafifletilmesi. ?kincisi, reel sektör üzerinden gelmesi kaç?n?lmaz ?oktan finansal sistemin az hasar alarak ç?kmas?.
DARALMA KAÇINILMAZ
- Koronavirüsün uzun süreli etkileri olacak gibi görünüyor, bu durum dünya ekonomilerini nas?l etkiler, en çok hangi bölgeler zora girer?
Virüsün etkilerini hizmet sektörü ve endüstri için ayr? ayr? tart??mam?z gerek. Her ikisi de büyük darbe yiyecek olmas?na ra?men endüstri biraz daha h?zl? toparlanabilir zira ötelenmi? talep kavram? onlar için daha geçerli. Ancak hizmet sektörünün durumu biraz daha zor olacak. Bugün al?nan tedbirler gere?i bir kafeye gidip kahve içmiyorsunuz. Ancak iki ay sonra önlemler gev?edi?inde kafeye gidip bugünden kalan kahve hakk?n?z? da kullanarak iki kahve içmeyeceksiniz. Talep kayboldu ve dönmeyecek. Ama otomobil alma fikrinizi mart ay?nda gerçekle?tiremezseniz bile kas?m ay?nda i?ler düzeldi?inde alabilirsiniz. Bu nedenle hizmet bazl? ekonomiler ki Bat? daha a??rl?kl? böyledir, daha fazla etkilenecek. Elbette bir daralma kaç?n?lmaz.
??S?ZL?K ARTACAK
- Öyleyse daralmaya ba?l? dünyada ciddi bir i?sizlik art??? da olacakt?r.
Virüsün etkisini önce Çin verilerinde gördük ve yat?r?mlar 2008 döneminde bile olmad??? kadar azalm?? durumda. ?hracatta ciddi bir geri çekilme, perakende sat??larda çökü? var. ?irketlerin buna ilk tepkisi i?ten ç?karma olaca?? gibi yay?lmay? önleyecek ad?mlar da hizmet sektörünün daralmas?na neden olacak. ?kinci a?amada ise i?sizli?in artmas? talep dü?ü?ü olarak ortaya ç?kaca??ndan sorun daha da büyüyecek.
DOLAR DAHA DA ARTACAK
- Elinde az birikimi olan yurtta?a ne öneriyorsunuz?
?u an sa?l?ktan sonra en önemli ?ey, düzenli bir gelir. Dolay?s?yla elbette borsada fiyatlar?n çok ucuzlad???n? veya XYZ ürünlerinde al?m için iyi bir nokta oldu?unu s?k s?k duyaca??z ancak bahsetti?iniz tarzda bir insan için mevduat, bono veya temettü getirisi gibi sabit bir nakit ak???n? daha fazla önemsiyorum.
- Herkesin bu süreçte merak etti?i, dolar ne olacak, alt?na yat?r?m yapmal? m?y?m, petrol ne olacak... Öngörünüz nedir?
Dolar, sistemin üzerinde kuruldu?u para. Bu nedenle kriz, dolar fiyat?n? yükseltecektir. ?irketiniz sat?? yapm?yor ama ödemesi gereken borçlar?, fonlamas? gereken stoklar?, kiralar? vs. var. Bu nedenle dolar talebi artmaya devam edecek. Alt?n, krizler için koruyucu olsa da önce nakit önem kazan?r ve alt?n da nakde geçmek için sat?l?r. 1929 krizinde para e?ittir alt?nd?, ?u anda ise alt?n standard?nda de?iliz ve hiyerar?inin tepesinde dolar oldu?undan yükseliyor. Petrol fiyatlar? birkaç ABD üreticisinin iflas haberi geldi?inde dip yapacakt?r. Körfez ülkelerinin para birimleri ve dolar ç?palar? da risk alt?nda. Büyük bir e?erden bahsediyoruz, virüs Haziran 2020’de etkisini kaybeder senaryosu do?ru ise orada büyük mali paketler, çok dü?ük merkez bankas? faizleri ve muazzam bir likidite olacak. Hiçbir hükümet ve merkez bankas? bunlar? geri çekmek için acele etmeyecektir. ??te bu senaryoda yeni bir varl?k balonu görebiliriz. Yani bonolar hariç, alt?n, hisse vb. menkuller yükselir, dolar geriler.
B?LM?YORUM...
- Bu dönemde piyasa uzman? olarak öngörü yapmak, yat?r?mc?lara bilgi verme konusunda zorlan?yor musunuz?
Elbette. 2008 krizi, anlad???m?z yani do?rudan finansal piyasalarda ba?lam?? bir krizdi. ?u anda ise gidi?at?n? bilmedi?imiz bir dinamik krizi yönlendiriyor. Bilmiyorum demekten gocunan bir insan de?ilimdir ama hiç bu kadar çok miktarda bilmiyorum demek zorunda da kalmam??t?m. Beklentilerimizin pek ço?unun hatal? ç?kaca??na hiç ?üphe yok. Bu nedenle yat?r?mc?lar?n ana amac?, sermayelerinin en az?ndan bir k?sm?n? korumak olmal?. Riske at?lan bölümde ise kay?p olu?tu?unda hayal pe?inde ko?madan belli bir seviyede zarar? realize etmek do?ru olacakt?r.
YÜZDE 5 BÜYÜME OLMAZ
- Türkiye, 2020’ye yüzde 5 resmi büyüme hedefi ile girmi?ti. Salg?n, Türkiye’nin büyüme beklentilerini nas?l etkiler?
Büyüme hedefinin bu y?l için gerçekle?meyece?i aç?k. Virüsün süresi ve ertelenen talebin büyüklü?ü önümüzdeki y?llar?n gidi?at?n? gösterecek, ancak ?u anda yap?lan tahminlerin hiçbirisine fazla a??rl?k vermek do?ru olmaz. Tüm dünyada ya?anacak sorunlar bizde de ortaya ç?kacak. ??siz kalacak kitlelerin korunmas?, ayakta kalmak için krediye ihtiyaç duyan ?irketlerin elinin bo? çevrilmemesi gerek. Ancak bu olurken bütün yükü bankac?l?k sistemine yüklemek do?ru olmaz. KGF gibi bir uygulaman?n as?l ?imdi devreye girmesi mant?kl?. Merkez Bankas? çok h?zl? faiz indirdi?i için art?k faiz indirimi ile destek ç?kabilece?i bir durum yok.
FED’E KO?ANLAR HATA YAPTI
- Fed’in son faiz ad?m?n? “Fed raflari bo?altt?” diye yorumlad?n?z. Fed, hangi hatalar? yapt??
Asl?nda Fed bir hata yapmad?, bu krizin 2008 krizi gibi finans sektörü merkezli oldu?unu dü?ünerek yard?m için hemen Fed’e ko?anlar hata yapt?. Bu dü?ünceye göre Fed, faizleri s?f?ra indirdi?inde finansal piyasalar rahatlayacakt?. Oysa hem önce Çin kaynakl? bir arz sorunu vard? hem de hemen arkas?ndan talepte ekonomik geli?meler d???nda bir daralma oldu. Kimse yüzde 1.5 faiz oran? yüksek oldu?u için yat?r?m yapm?yorum veya kredi alm?yorum noktas?nda de?ildi ki Fed faizleri s?f?ra çekince bir anda talep arts?n. Bankalar ekonomik daralma tehlikesi gördüklerinde riskli bulduklar? ?irketlere kredi musluklar?n? keser. Fed’in faizi s?f?ra indirmesi riski ortadan kald?rmad???na göre bu anlamda i?levsiz bir ad?m oldu. Ancak Fed faizleri hisseleri yükseltmekten ziyade kredi piyasalar?n? rahatlatmak için yapt?.
- Fed’in ataca?? ba?ka ad?m kald? m??
Dünya para ve ticaret sistemi dolar üzerine kuruldu?u için ?u anda ABD d??? dünyada çok ciddi bir dolar k?tl??? söz konusu. Bu dolarda global olarak büyük bir yükseli?e neden olabilir. Swap imkân?n?n tekrar devreye sokulmas? dolara eri?im aç?s?ndan olumlu. Ancak gerek pek çok küçük merkez bankas? gerekse Çin ve Kore gibi baz? büyük bankalar?n bu pencereye eri?im imkan? yok. Bundan sonra gelmesini bekledi?im ad?m Hazine’nin 2009 krizinde att??? ve TARP olarak adland?r?lan sorunlu kredilerin al?nmas?. Kredi imkanlar?, vergilerin ötelenmesi gibi ad?mlar da masada görünüyor. ?ssizli?in h?zl? bir ?ekilde yükselece?ine hiç ?üphe yok. Geçici olmas?n? umuyoruz ancak ABD hanehalk?n?n yüzde 67’sinin acil durumlar için sadece 600 dolar tasarrufu oldu?unu göz önüne al?rsak “geçici” kavram? bile çok ac? verici olacak. 1000 dolarl?k çek gönderme fikri mant?kl? ancak çok dü?ük bir miktar. En az?ndan kriz boyunca düzenli gelir sa?lay?c? bir politika izlenece?inin güvencesi verilmeli. Geliri tamamen kesilecek veya çok dü?ecek kesimlerin mortgage ödemeleri ertelenmeli, kira ödemeleri sosyal fonlar taraf?ndan kar??lanmal?, sa?l?k hizmetlerinden ücret al?nmamal?.
REEL EKONOM?DE DEPREM
- Fed’in yan? s?ra birçok ülke merkez bankas?n?n acil faiz indirimlerine gitmesi de pani?i azaltmad?, neden?
Bu kez sorun paran?n fiyat?nda de?il. ?u anda finans piyasalar?n? “kurtarsan?z” bile reel ekonomide ya?anan deprem nedeniyle bunun uzun vadede bir anlam? olmayacakt?r. Destek verilmesi gereken reel sektör ve istihdam.
AVRO BÖLGES? VE Ç?N ZAYIF
- 2008’deki gibi bir küresel finansal kriz beklemeli miyiz? De?ilse nas?l bir krizle kar?? kar??ya kalaca??z?
Krizin bir iki aydan daha uzun sürmesi durumunda maalesef bekleyebiliriz, hatta 1929 tarz? da bekleyebiliriz. (1929 Dünya Ekonomik Bunal?m? veya Büyük Buhran temelde ABD’de borsan?n çökü?üne ithaf edilse de dünyada 50 milyon insan?n i?siz kalmas?na, toplam üretimin yüzde 40’?n üzerinde ve dünya ticaretinin de yüzde 65 azalmas?na neden oldu.) ?u anda havayollar?, hizmet sektöründe baz? alt sektörler, krizden daha önce global otomotiv sektörü, petrol ve ilgili sektörler zaten çok büyük bask? alt?nda. Avrupa Birli?i’nden kamula?t?rma sesleri geliyor.
MAL?YET ARTACAK
Zay?f olanlar ise özellikle Avro bölgesi bankac?l??? ve Çin. Yunanistan, ?talya, Portekiz gibi ülkelerin borç oran? hâlâ çok yüksek. Yani kamu paketleri mali durumu daha da bozacak ve borçlanma maliyetlerini yükseltecek. Bu yeni bir Avro krizi için ideal bir senaryo gibi görünüyor. Ekonomide uzun vadeli bir virüs sorununun etkisini ise tart??mak bile istemiyorum.