Hepinizin bildi?i gibi son zamanlarda tüm medya ortam?nda dola?an bir nükleer dizi serpintisi var: “Chernobyl”.
Be? uzun metrajl? film ?eklinde çekilmi? bölümlerden olu?an bu devasa prodüksiyonlu yap?m; o zamanlar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli?i’nin parças? olan bugünkü Ukrayna’n?n Pripyat ?ehri yak?nlar?nda, 26 Nisan 1986’da Çernobil Nükleer Santralinde gerçekle?en patlamay? ve sonras?nda ya?anan birtak?m olaylar? belgesel tad?nda gerçe?e yak?nl?kla ele al?yor. Bu Belgesel tad?nda gerçe?e yak?nl?k vurgusunu bir kenara yaz?n, daha sonra yeniden de?inece?iz.
Mevzu bahis yap?m bu kadar ses getirince, ben de hem mesle?im olmas? sebebiyle hem de konunun tarihsel-politik boyutunun öneminden dolay? hemen diziyi izlemeye koyuldum. Gerçekten de daha ilk bölümden yap?m?n profesyonelli?i ve gerçe?e yak?nl???na hayran olmamak elde de?ildi.
Kazan?n gerçekle?ti?i Pripyat ?ehri ve Çernobil Nükleer Reaktörü’nün gerçekçi temsili için yap?m ekibi Ukrayna ve Litvanya aras?nda mekik dokumu? ve reaktörün bir ikizi olan Litvanya’daki ?gnalina Nükleer Santrali’nde çekimleri yapm??lard?. Sonuç olarak da ortaya kuvvetli imgelerden olu?an ve radyoaktif (Amerikan HBO ile ?ngiliz Sky kanallar?n?n ortak reaktörlerinde üretilmi?) bir nükleer dizi ç?km??t?.
Diziyi izlerken zihnimde ne oldu?unu bilmedi?im ancak bana s?k?nt? veren ve diziyi izledikçe de ?iddeti artan bir rahats?zl?k duygusu dola??yordu. Bu rahats?zl?k duygusu anlat?lan hikayedeki trajediye ortak olmaktan kaynaklanan bir rahats?zl?ktan farkl?yd?.
Ne kadar es geçmeye ve konsantrasyonumu diziye verip bu korkunç tarihsel ac?n?n seyirlik zevkini elimdeki demli kaçak çay? içerek ç?karmaya çal??sam da sahnelerin kurgusu ve dramaturginin kurulumundaki baz? yakla??mlar a?z?mda ve zihnimde garip bir “metal tad?” b?rak?yordu…
Bir süre sonra t?pk? dizide radyoaktif ???n?ma maruz kalan karakterlerin çözülü?ü gibi ben de zihnimdeki radyo-aktiviteye daha fazla dayanamayarak TV ekran?n?n sonsuz bo?lu?undan gelen binlerce radyoaktif ideolojik imge bombard?man?n?n aras?nda zihnime yans?yan gerçekli?in kendisine dair bir sorunsal olu?turdum. Sorunsal çok basitti: Bayram de?ildi seyran de?ildi; büyük birader bizi niye öpmü?tü?”
Evet, Çernobil dizisinin s?radan bir hikâye olmad???, gerçekte ya?anm?? olan kazan?n sonuçlar?n?n çok a??r oldu?u ve reaktörle birlikte tüm santralin (Bir bilinçalt? travmas? gibi) failler taraf?ndan 30 senedir topra??n alt?na gömülmeye çal???ld??? göz önüne al?nd???nda; bu tarihsel ve hassas durumu Anglosaksonlar acaba hangi amaçlar için yeniden f?r?na vermi?ti? Üstüne üstlük bir de be? bölüm olarak çekilen bu dizi nas?l olmu?tu da bir anda 9.7’lik bir puanlamayla IMDB’de tüm zamanlar?n en yüksek puan alan dizisi haline gelmi?ti?
Gerçekten de “Chernobyl” dizisi bu puan? hak edecek kadar mükemmel bir yap?m m?yd?? Yoksa baz? PR çal??malar? gere?i dizi haddinden fazla köpürtülmü? müydü? Bunlar?n hepsi birer muamma. Ama dizi üzerine yaz?lan ?ngilizce kaynaklarda s?kl?kla IMDB puanlamas?nda zirveye oturmas?na yap?lan at?flar bu konuda bir PR çal??mas? yap?ld??? ve olabildi?ince tan?t?m alan?n?n geni? tutulmak istendi?ine dair sistematik bir yönelim oldu?u dü?üncesini uyand?r?yor.
Kald? ki “Game of Thrones” gibi ekonomik ve kültürel art? de?eri Chernobyl dizisnden çok daha yüksek olan dizilerde böyle bir s?kl?kla IMDB vurgulamas?n?n yap?lmad???n? hat?rlatmak isterim! Yine de buralara fazla tak?lmadan yap?m?n kendisine gelelim.
Yaz?n?n giri? k?sm?nda “Chernobly” dizisinde tarihsel anlamda belgesel tad?nda gerçe?e yak?nl?k söyleminin öne ç?kar?ld???n? ve dizinin gücünü buradan ald??? meselesine de?inmi?tik. Ancak esasen bu dizide gerçekler ve mitler olmak üzere iki yönelim oldu?u ve gerçe?in bu sefer yalanlarla de?il de “mitler” arac?l???yla sarmalanarak, t?pk? reaktörün alt?nda radyoaktif bir amalgam haline gelen Elephant’s foot maddesi gibi, radyoaktif gerçeklik durumuna dönü?türüldü?ü dikkatlice anla??lmal?d?r. Radyoaktif gerçeklik ile neyi kastetti?im konusuna daha sonra de?inece?im…
Dizinin giri? sahnesine Sovyet Bilimler Akademisi’nin önemli bir üyesi ve kimyageri olan Valery Legasov’un, 26 Nisan 1988’de Moskova’daki intihar?ndan çok k?sa süre önce, kendi sesinden kayda ald??? çok etkili bir tirad? ile ba?lan?r. Legasov ?öyle der: “Yalanlar?n bedeli nedir? Cevap, onlar? gerçeklerle kar??t?rmaya ba?lamaktan ibaret de?il ?üphesiz. E?er yeterince yalan dinlersek, art?k gerçe?i ay?rt edemez, tan?yamaz hale gelmektir as?l tehlike. Peki, o zaman ne gelir elimizden? Uydurdu?umuz hikayelerle kendimizi mutlu etmekten ba?ka ne kal?r geriye? Bu hikayelerde ise kahramanlar?n kimler oldu?unun hiçbir önemi yoktur. Bilmek istedi?imiz tek ?ey, kimi suçlayaca??m?zd?r.”
Kay?ttan dinledi?imiz bu tirat sonras?nda Legasov besledi?i kedisine bolca mama verir ve bir sigara içer. Sonras?nda ise kendisini ast???n? duyar?z. Hemen ard?ndan gelen sahnede intihardan 2 sene 1 dakika öncesine, olaylar?n en ba??na; 1986 y?l?n?n Nisan 26’s?n?n gecesine dönülür. Yani Çernobil Nükleer Reaktörü’nün korkunç patlamas?ndan tam 1 dakika öncesine…
Patlama gerçekle?ir ve ard?ndan bir kesmeyle birlikte 1986’daki gerçek Çernobil kazas?nda ya?anan panik ve korkuyu gözler önüne seren gerçek Sovyet telsiz kay?tlar? dizinin kurmaca evreninde siyah ekranda verilir. Ya?anan panik ve korku gerçek Rusça sesler üzerinden seyirciye aksettirilir.
Tüm bu montaj tercihleri, yönetmen taraf?ndan yarat?lan gerçeklik duygusunun dozunu seyirci nezdinde maksimum seviyelere ç?karmak ve seyirciyi tam kontrol alt?na almak amac?n? ta??maktad?r. Bu a?ama, seyircinin dizide verilecek olan her türlü deh?ete (Tarihsel-ideolojik-kültürel-zihinsel-duygusal aç?k ve kapal? mesajlar vs.),hem duygusal hem de ideolojik olarak direnç göstermeden, boyun e?mesinin sa?lanmas? aç?s?ndan oldukça önemlidir.
Devam?ndaki sahnede hemen patlam?? olan santral?n kontrol odas?na kesme yap?lmas? ve santralde ya?anan durumun fark?nda olan genç nükleer enerji mühendisleri ile Santral?n ba??ndaki eski kafal? ba? mühendis Dyatlov’un; patlaman?n reaktörün neresinde ya?and???na dair çeki?mesi ve Dyatlov’un tüm uyar?lara ra?men reaktör çekirde?inin patlad???n? (Neredeyse absürt bir inatla) kabul etmemesi ve sadece kendi bildi?ini okuyan yar?-deli, narsis Sovyet Bürokratik Mühendisi ?eklinde tasvir edilmesi tamam?yla Büyük Birader’in ideolojik perspektifinin hizmetindedir.
Devam edecek olursak; Tarihsel gerçe?e çok yüksek oranda bir sadakatle ba?l? olmak ve ya?ananlar? olabildi?ince az dramatize etmekle övünen bu yap?m?n yarat?c?lar? paradoksal olarak konuya dair birçok mitsel yakla??m? tarihsel gerçeklik içerisine hemeopatik dozlarda enjekte etmi?tir.
Örne?in; dizide bir sahnede Çernobil Nükleer Santralinin 4. Reaktörünün çekirde?inin patlamas?ndan sonra “her geçen saat içerisinde atmosfere neredeyse Hiro?ima’n?n iki kat? kadar radyasyon sal?nd???” söylenmektedir.
Bu sahte bilgi bir “mit” olarak ortaya at?lm?? ve dizide kullan?lm??t?r. Böylelikle seyircilerin zihninde zaten ba??ndan beri çok kötü bir imaja büründürülen ve kendi kibirlerinden ba?ka hiçbir ?eyi önemsemeyen Moskova’daki yönetici Elit, geçen zaman ve sal?nan radyasyon miktar?n?n büyüklü?ü mitinin stresiyle bir kez daha sorumsuz yönetici Elitler olarak subliminal ?ekilde hedefe konulmaktad?r.
Ayr?ca dizinin yap?mc?lar? taraf?ndan yarat?lan kurgu karakter Ulana Khomyuk gerçekte hiç var olmam?? bir karakterdir. Dizinin yarat?c?lar?ndan Craig Mazin’e göre böyle bir kad?n karakter yaratmak ve onu ara?t?rman?n merkezine (Kalbine) yerle?tirmek konuyla ilgili tarihsel hassasiyet yaratm??t?r.
Mazin’in bu aç?klamas?n?n perspektifinde konuya yakla??rsak e?er niyeti ?öyle tercüme edebiliriz: Yarat?lmak istenen (Estetize edilmi?) anti-Sovyet propagandas? amac?yla; duygusal etkinin ve ilginin seyirci nezdindeki kat say?s?n?n artt?r?lmas? için yap?lan (yukar?da bahsi geçen) “küçük” ancak çok etkili kurgusal eklemeler ve kronolojik yer de?i?tirmeler etik aç?dan bizce sorun te?kil etmemektir!
Çünkü bu masumiyet k?l?f? içerisindeki anti-Sovyet (ve haliyle onun do?al mirasç?s? olan günümüz Putin Rusya’s?n?n) estetize edilerek (Bat?’n?n en büyük tarihsel icad? ?eyleri estetize etmektir zaten!) karalanmas? hedefi tarihsel gerçe?in kendisinden çok daha önemlidir ve bu yaratt???m?z amalgam gerçeklik bizim taraf?m?zdan domine edilmek istenen dünyan?n bilmesi gereken yegâne enformasyondur, diye aç?klanabilir.
Ayr?ca yine dizinin ikinci bölümünde Khomyuk taraf?ndan dile getirilen “eriyen çekirde?in yarataca?? ikinci bir patlaman?n tüm Kiev’i ve Minsk’in bir bölümünü yok edece?ine ve atmosfere sal?nan radyasyonun Do?u ve Kuzey Avrupa’n?n ciddi bir bölümünü ya?anmaz hale getirece?ine” yönelik olan iddia da fazla varsay?msal bir abart?l? yakla??md?r.
Dizinin bir di?er sahnesinde ise nükleer santralin alt?nda ya?anabilecek olas? bir s?z?nt?y? önlemek ad?na kömür madeni i?çileri santrale getirilir ve korunmas?z bir ?ekilde çal??t?r?l?r. Bu anlamda i?çi ve çiftçi s?n?f?n?n Cumhuriyeti olan Sovyetler Birli?i’nde asl?nda i?çilerin hala sömürülmekten kurtulamad??? (Yani asl?nda de?i?en hiçbir ?ey olmad???!) ve kurban olarak santrale yine onlar?n yolland??? (Oysa herkesin de?erli oldu?u Liberal Bat?’da böyle mi!) imgesi olu?turulur.
Bir ba?ka bölümde ise felaket bölgesine getirilen askerlerin (Nedense ço?u Afganistan’da sava?m?? ve insani özelliklerini yitirmi? ölüm makinesi ?eklinde tasvir edilmi?tir!) etraftaki radyoaktif serpintiyle etkile?ime girmi? olan hayvanlar? ac?mas?zca öldürdü?ü gözlenir. Bu itlaf etme görevinin dönemin ko?ullar? içerisinde zorunluluk gerektirdi?i konusunda hiçbir önemli vurgu yap?lmadan sanki bir grup psikopat Sovyet askeri taraf?ndan keyfine hayvan katliam? yap?l?yormu? gibi verilmesi Sovyet ordusu ve askerlerinin (Ve subliminal olarak da bugün Suriye’de Esad’? koruyan, Ukrayna’da Nato’ya kafa tutan, Arktik’te mevzilenen, Venezuela’da askeri dan??manl?k yapan Rus Ordusu ve askerlerinin) imaj?n? zedelemeye ya da en az?ndan önyarg? olu?turmaya yönelik önemli bir ili?tirilmi? karalama sahnesidir.
Bunlar?n d???nda tüm bölümlere yay?lm?? olan ve bir bütünlük arz eden (Ölümü ve çaresizlik duygusunu ça?r??t?ran) soluk renklendirme ve insan zihninin tan?mlamada çok zorland??? ve dolay?s?yla korku, gerilim duygular?n? körükleyen ses ku?a??ndaki tematik t?n? son derece etkili “estetize” edilmi?tir.
Ayr?nt?lara daha fazla inersek birçok yeni ?ey fark edebiliriz ancak dikkatli bak?ld???nda ve görünenin ard?na geçildi?inde k?sa sürede bu kadar popüler hale gelen bu yap?m?n kar??m?za ç?kard??? ilk ?ey “estetize” edilmi? bir ideolojik tetikçiliktir. So?uk sava? dönemindeki kadar aç?ktan olmasa da yava? yava? baz? Amerikan yap?mlar?n?n psikolojik hedefine bugünkü Putin önderli?indeki Rusya Federasyonu’nu yerle?tirmeye ba?lad??? görülmektedir.
Elbette ki amac?m?z bu büyük prodüksiyonlu tarihsel yap?m?n tamam?n? Rusya ve Atlantik aras?ndaki mevcut diplomatik ve ekonomik ihtilaf?n direkt olarak bir parças? ya da kuvvet çarpan? haline getirmek de?il. Ancak projenin ortaya ç?k???n?n tarihsel momenti ve (Çernobil’in ba?l? oldu?u) Ukrayna’n?n Rusya-Atlantik ihtilaf?ndaki jeopolitik konumlanmas? birlikte dü?ünüldü?ünde “Chernobyl” Dizisi üzerine bir kez daha ve dikkatle dü?ünmemiz gerekti?i ortaya ç?k?yor.
Çernobil felaketi öncesinde, s?ras?nda ve sonras?nda ba?ta insanlar olmak üzere tüm canl?lar taraf?ndan çekilmek zorunda b?rak?lan muazzam ac?lar ve Sovyetler Birli?i yöneticilerinin ya?anan bu ac?lardaki paylar?n?n katlan?lamaz ve kabul edilemez büyüklü?ü yine de gözlerimize ve akl?m?za duygusal ve vicdani bir mil çekmemelidir. Tam tersine tarihsel aç?dan çok önemli olan bu felaketin bir temsilini üreten her yap?m?n, her bir karesini kimin hangi amaçla ve nas?l bir sorumlulukla ele ald???n? ve presente etti?ini çözümlemek tarihsel sorumlulu?umuz alt?ndad?r.
Hele ki bu tarz bir konuyu sicili hiç de temiz olmayan Atlantik ve ortaklar? ele al?yorsa! Çünkü geçmi?te CIA destekli Amerikan Sinemas? ve Medya’n?n; Vietnam sava??ndan tutun da Afganistan ve Irak sava?lar?na kadar hiç bo? durmad???n?, tüm bu trajedilerin öncesinde ve sonras?nda hem kendi toplumunu hem de uluslararas? toplumu hangi senaryolarla manipüle etmeye çal??t???n? biliyoruz. Unutmayal?m ki 11 Eylül sald?r?lar? sonras? olu?an yüksek toplumsal hassasiyeti Amerikan ç?karlar? ad?na her koldan kullan?p Afganistan ve Irak topraklar?n? kan gölüne çeviren Amerikan Sava? Makinesi; Dick Cheney- George W. Bush Evanjelist iktidar? döneminde me?ruiyet ve ma?duriyetlerini korumak ad?na Hollywood’daki k?demli tetikçilerini de “özgür dünyan?n ya?amas?” için aktif bir ?ekilde kullanm??t?. Bugün iktidarda yine Amerikan Sava? Makinesi var. Fakat bu sefer ba?rol oyuncusu farkl?…
Tekrardan diziye dönecek olursak; Chernobyl dizisine büyük oranda ilham veren ve ya?anm?? bir gerçek olay olan “Çernobil Nükleer Reaktörü Kazas?” ile bu felaketten yola ç?k?larak çok büyük bir benzerlik ve gerçeklik yan?lsamas? ile üretilen “Çernobil Nükleer Felaketi ?mgesi” ayn? ?ey de?ildir.
Buradan hareketle metaforik olarak Radyoaktif Gerçeklik ?eklinde tan?mlamaya çal??t???m durum tam da budur. Douglas Kellner; “Güçlü medya gösterileri toplumsal haf?zan?n ?ekillenmesine, tek tek insanlar?n tarih ve ça?da? gerçeklik konusundaki görü?lerinin in?as?na yard?m eder” demektedir. Dizi tarihsel olarak ya?anm?? olan gerçekli?i büyük oranda kapsam?na alm?? ancak bu gerçeklerle küçük ve hafifçe oynam??t?r.
Bu da dizinin kendisini a??r? ?ekilde tehlikeli yapmaya yetmi?tir. Peki neden a??r? ?ekilde tehlikeli yapmaya yetmi?tir? Çünkü gerçe?i tamamen çarp?tmak ve etraf? yalanlarla doldurmak ilkel Nazi propaganda bakan? J. Gobbels aç?s?ndan önemli bir kriter olsa da son tahlilde s?n?rlar? belirgin yalanlarla s?n?rlar? belirgin gerçekler aras?ndaki nizami mücadele önünde sonunda gerçeklerin zaferiyle sonuçlan?yordu. Yani klasik yalan propagandas? çok etkili olsa da ve bazen ac? sonuçlar üretse de görece mücadele edilmesi mümkün bir durumdu. Peki ya gerçeklerin aras?na küçük dozlarda fakat gerçe?in kendisini etkileyecek ?ekilde yalanlar enjekte edenleri ne yapaca??z? Bununla nas?l mücadele edece?iz?
Chernobyl dizisinin ilk sahnesinde Valery Legasov’un etkili tirad?nda çakt?rmadan at?fta bulundu?u ve dolayl? olarak mahkûm edilen (Legasov intihar? bu yalan üretim sistemine sert bir tepkidir) bu eski Nazi art??? ve yozla?m?? Sovyet yalan üretim sistemi, hepimizde yalan üreten politik sistemlere (?air burada totaliter sistemleri kast ediyor!) kar?? daha ba?lang?çta kuvvetli bir antipati olu?turur.
Fakat gel gör ki dizi burada ahlaki bir konum al?rken kendi yozla?m??l???n? bölümler ilerledikçe gizleyemez. Bizleri yozla?m?? totaliter bir rejimin her yeri kaplayan yalanlar?na kar?? gerçeklerle ayd?nlanmaya ça??ran yap?m bu net diyalekti?i kurarken; kendi üretti?i hafifçe çarp?t?lm?? gerçekli?i es geçer. ??te radyoaktif-gerçekçilik dedi?im bu durum, içerisinde büyük oranda gerçeklik bar?nd?rd???ndan dolay?, t?pk? dizide söylenilen; ???k h?z?na ula?an radyoaktif atomlar?n beton, duvar, kur?un tabaka vb. her türlü maddeyi delip geçmesi gibi, ba?ta zihinlerimiz ve alg?m?z olmak üzere her ?eyi delip geçer…
Yukar?daki tüm yaz? boyunca çözümlemeye çal??t???m?z ?ey tam da dizinin kendine ra?men yaratt??? bu hafifçe bükülmü? gerçekçili?in yaratt??? gerçeklik-sahtekarl??? ile alakal?d?r.
Son olarak, Lichtenberg dedi?i gibi:
“The most dangerous of all falsehoods is a slightly distorted truth.”