Enerji sektöründeki yat?r?mlar?n y?llar içinde dü?tü?üne dikkat çeken Türeli, sadece kamunun de?il, özel sektörün de sektördeki yat?r?m oranlar?n?n dü?tü?ünü vurgulad?. Türeli: “Enerji çok önemli ve stratejik bir sektör ama ekonomi içindeki yerine bakt???m?zda, özellikle kamunun h?zl? bir biçimde enerji alan?ndan ç?kt???n? görüyoruz. Enerji ve ona dayal? olarak kamunun gittikçe pay?n?n azald??? bir yap? var. Birkaç rakamla örnekleyeyim: Kamu enerji yat?r?mlar?n?n toplam kamu yat?r?mlar içindeki pay? 2002 y?l?nda yüzde 20,8'mi?, 2023 y?l?nda yüzde 4,8 olmu?. Millî gelir içindeki pay? 2002'de yüzde 1'mi?, 2023'te binde 1,8 olmu?. Peki, kamu çekildi bu alandan, özel sektör bu alan? doldurdu mu diye bak?yoruz: 2002'de özel enerji yat?r?mlar?n?n özel yat?r?mlardaki pay? yüzde 3,5'mu?, ?imdi yüzde 1,7 olmu? ve toplam enerji yat?r?mlar?n?n, toplam yat?r?m içindeki pay? da 2002'de yüzde 7,7 olan seviyesinden yüzde 1,8'e gerilemi?. Enerjinin hem sektör olarak yat?r?mlar içindeki pay?n?n hem millî gelir içindeki pay?n?n azalmas? son derece ilginç. Kamunun bu sektörde belirleyici ve sürükleyici olmas? gerekirken ne yaz?k ki öyle de?il. H?zl? bir biçimde enerjide yap?lan özelle?tirmelerle önce Tüpra?, Petkim özelle?tirildi. TPAO ve BOTA? özelle?tirme kapsam?ndayd?, ?imdi Türkiye Varl?k Fonu'nda. Bütün bunlar?n hepsini birlikte dü?ündü?ümüzde kamunun bu alandan neden bu kadar h?zl? bir biçimde ç?kt???n? ve hem kamunun hem de toplam enerji yat?r?mlar?n?n neden dü?tü?ünü anlayabilmi? de?iliz.” de?erlendirmelerinde bulundu.
Neden talep projeksiyonlar? bu kadar ?a??yor?
Talep projeksiyonunun do?ru belirlenmesinin sektör için önemini vurgulayan Türeli; “Di?er taraftan, enerji talep projeksiyonlar?na bak?yorum: 10'uncu Kalk?nma Plan?n?n ba?lang?c?nda ne öngörülmü?tü ne oldu? 11'inci planda ne öngörüldü ne oldu? 12'nci plan 2028'de bitecek; hepsinde birinci enerji talebi elektrik enerjisi talebi, ki?i ba??na elektrik enerjisi tüketimi, yerli kaynaklarla üretilen elektrik enerjisi. Talep projeksiyonlar? hepsinde ?a?m??. Normal ?artlar alt?nda talep projeksiyonunu do?ru belirleyemezseniz ona dayal? üretim yap?s?n?, yapt???n?z sözle?meleri, sektörün düzenlenmesini de do?ru biçimde yapabilme ?ans?n?z yok. ?htiyaçtan daha fazla üretim lisans? verirsiniz bugün oldu?u gibi, kamuoyundaki tabirle, çantac?lar türer, lisans al??veri?leri yap?lmaya ba?lan?r ve bugün içinde oldu?umuz yerde yap?lan bu yanl?? projeksiyonun sonucu, arz-talep dengesinin bozulmas? olur. Neden talep projeksiyonlar? bu kadar ?a??yor; aç?kças? anlam?? de?ilim.” dedi.
Ekonomide uygulanan neoliberal politikalar enerji alan?nda aynen devam ettirildi ve kamu mülkiyetinde olmas? gereken enerji alan? gittikçe artan bir biçimde piyasaya terk edildi ve sonuçta ciddi sorunlar ortaya ç?k?yor. Ekonomide uygulanan politikalar?n enerji alan?nda da sürdürüldü?ünü aktaran Türeli, kamu mülkiyetinde olmas? gereken enerjinin piyasaya terk edildi?ini ve ciddi sorunlar ortaya ç?kt???n? söyledi. Türeli; “Kamu-özel i? birli?i modeli bu alanda ciddi biçimde devreye girdi. Toplam 272 adet yat?r?m var, bunun 102 adedi enerji alan?nda yap?lm??. Biliyorsunuz, kamu-özel i? birli?inin 4 alt modeli var: Yap-i?let, yap-i?let-devret, yap-kirala-devret ve i?letme hakk?n?n devri. Enerji daha çok yap-i?letle ve a??rl?kl? olarak da i?letme hakk?n?n devrinde yo?unla??yor. Fakat burada hem üretim aç?s?ndan hem de da??t?m aç?s?ndan bakt???m?zda özellikle i?letme hakk?n?n devrinin ciddi biçimde artt???n? görüyoruz. Türkiye'de bugüne kadar yakla??k 71,5 milyar dolarl?k bir özelle?tirme yap?lm??, bunun 12 milyar 750 milyon dolar? enerji özelle?tirmeleri. Çünkü ekonomide uygulanan bu neoliberal politikalar enerji alan?nda aynen devam ettirildi ve kamu mülkiyetinde olmas? gereken enerji alan? gittikçe artan bir biçimde piyasa dinamiklerine terk edildi ve sonuçta ciddi sorunlar ortaya ç?k?yor.” de?erlendirmesini yapt?.
"Özellikle elektrik da??t?m ?irketleri maliyetlerini dü?ürmek, kârlar?n? art?rmak için yapmalar? gereken yat?r?mlar? yapm?yorlar. Bunda TEDA? denetimin eksik oldu?unu dü?ünüyorum."
Elektrik da??t?m ?irketlerinin yapmas? gereken yat?r?mlar? yapmad???n? aktaran Türeli; “Biliyorsunuz, yaz döneminde Diyarbak?r ve Mardin'de elektrik hatlar?nda ç?kan yang?n sonucu 15 vatanda??m?z hayat?n? kaybetti. Sonras?nda, ?zmir'de hatlar?n yönetmeli?e ayk?r? dö?enmesi nedeniyle 2 ki?i elektrik ak?m?na kap?larak hayat?n? kaybetti. Özellikle elektrik da??t?m ?irketleri maliyetlerini dü?ürmek, kârlar?n? art?rmak için yapmalar? gereken yat?r?mlar? yapm?yorlar. Bunda TEDA? denetimin eksik oldu?unu dü?ünüyorum. Mutlaka bir TEDA? denetimi var, bunlar?n sözle?melere uyup uymad?klar?, buna göre gerekli yenileme yat?r?mlar?n? yap?p yapmad?klar?, bunlar?n hepsinin çok ciddi bir biçimde mercek alt?na al?nmas? ve izlenmesi gerekiyor ama alana bakt???m?zda ne yaz?k ki sorun devam ediyor.” ifadelerini kulland?.
"Hane halklar?n?n, çiftçilerimizin, esnaf?m?z?n, KOB?'lerimizin enerji maliyetindeki yüksek art?? nedeniyle çok ciddi anlamda s?k?nt?ya u?rad?klar?n? görüyoruz."
Enerji maliyetindeki yüksek art??? hat?rlatan ve bu art???n herkesi etkiledi?ini aktaran Türeli; ““Güvenilir ve uygun fiyatl? enerji kaynaklar?na eri?imi olmamak” olarak tarif edilen enerji yoksullu?u önemli bir konu. Türkiye'de enerji fiyatlar? aç?s?ndan vatanda??n günlük hayatta kulland??? enerji kaynaklar?ndan mesela, mazota bakt?m, tam 2023 seçimi öncesi 18 lira 58 kuru?mu?, ?imdi 43 lira 44 kuru?; art?? yüzde 133! Ki bir de o dönemde brent petrolün varilinin 74 dolardan ?imdi 71,5'a dü?tü?ünü görüyoruz yani art?? yok, tam tersi azal?? var ama dolar kuru artm??. Uygulanan bu yanl?? politikalar?n hep ortaya ç?kard??? sonuç zaten dolar kurudur. Bugün Türkiye'de enflasyon ve dolar kurundaki art?? bir neden de?il, sonuçtur. Yanl?? ekonomi politikalar?, Türkiye'de bugün ekonomik anlamda bütün makro dengelerin h?zl? bir biçimde bozuldu?u bir yap? vard?r; enflasyonun üzerinde art??lard?r bunlar. Hane halklar?n?n, çiftçilerimizin, esnaf?m?z?n, KOB?'lerimizin enerji maliyetindeki yüksek art?? nedeniyle çok ciddi anlamda s?k?nt?ya u?rad?klar?n? görüyoruz.” detaylar?n? aktard?.
"Cumhuriyet Halk Partisi olarak bizim aile sigortas? dedi?imiz asgari sosyal yard?m sistemiyle enerji sübvansiyonlar?n?n bütünle?tirilerek uygulanmas? gerekiyor."
Cumhuriyet Halk Partisi’nin asgari sosyal yard?m sisteminden bahseden Türeli; “Enerji sübvansiyonlar?n?n bugün ülkede uygulanan sosyal yard?m sistemiyle bütünle?tirilmesi gerekiyor. Cumhuriyet Halk Partisi olarak bizim aile sigortas? dedi?imiz sistem de böyle bir sistemdi asl?nda, bir asgari sosyal yard?m sistemiydi. Enerji alan?nda bu sosyal yard?m ve enerji sübvansiyonlar?n?n birle?tirilerek hem tüketim hem de üretim sürecinde hane halk?na sa?lanmas? gerekiyor. Buna ili?kin gerekli tabii ki imkânlar yarat?labilir.” dedi.
Çin’le yap?lm?? nadir elementler konusundaki i?birli?i anla?mas?n?n kapsam? nedir? Ko?ullar? nelerdir? Türkiye burada nas?l bir rol al?yor?
Çin ile yap?lan nadir elementler i? birli?i anla?mas?n?n detaylar?n? soran Türeli; “Bu kritik ve stratejik madenler dedi?imiz nadir elementler konusu, bugün çok önemli bir konu ve zaten dünyada da ülkeler aras?ndaki uzay yar???n?n da en önemli nedenlerinden biri. ?lerleyen zamanlarda öncelik aç?s?ndan oralardaki madenlere kimin sahip olaca?? konusu çok önemli bir konu. Özellikle ileri teknoloji alan?nda bu nadir toprak elementlerinin kullan?lmas? önemli. Sizin de sunu?unuzdaki Eski?ehir'de ke?fedilen bu nadir toprak elementleri rezerv sahas?ndaki üretimin geli?mesi önemli. Ama burada ?unu anlam?? de?ilim: Burada biz hangi konumday?z? Çin'le bir anla?ma yap?lm??, bir i? birli?i anla?mas?n? da yak?n zamanda imzalam??s?n?z. Bu i? birli?inin kapsam? nedir? Ko?ullar? nelerdir? Türkiye burada nas?l bir rol al?yor? Bir tedarikçi noktas?nda m?d?r? Birlikte bir üretim mi yap?lacak? Çünkü bunlar çok stratejik olan ürünler ve gelece?in dünyas?n? da ?ekillendirecek olan önemde. Türkiye'nin bu alanda sadece tedarikçi olmas? kabul edilemez.” diyerek nadir elementlerin stratejik önemini aktard?.
"Türkiye'nin, bugün, dünya içindeki rekabette ileri gidebilmesi, kaynaklar?n? çok iyi biçimde kullanmas?yla mümkündür."
Türeli, konu?mas?n?n devam?nda; “Bor, kobalt, di?er temel, önemli kritik ve stratejik madenlerin hepsinin Türkiye içinde üretilmesi, i?letilmesi ve bunun direkt olarak sanayide kullan?labilece?i bir altyap?n?n olu?turulmas?, buna uygun bir AR-GE yap?s?n?n ortaya konulmas?, personelin buna uygun bir biçimde bir araya getirilmesi, teknoloji aç?s?ndan çok önemli bir katk? sa?layacakt?r. Türkiye'nin bunu yapmaya ihtiyac? var. Türkiye'nin, bugün, dünya içindeki rekabette ileri gidebilmesi, kaynaklar?n? çok iyi biçimde kullanmas?yla mümkündür. Bu kaynaklar içinde elbette bu stratejik madenler de vard?r, enerji kaynaklar? da vard?r ama burada stratejik bir vizyona ihtiyaç var. Bu stratejik vizyonu koyacak olan kamudur. Kamunun hem üretim süreçlerinde hem de tüm bu konularla ilgili, kurumlar? bir araya getirme, gerekli koordinasyonu sa?lama ve ona uygun insan yap?s?n?n olu?turulmas?, üniversite-sanayi i? birli?i konusunda yapacaklar?n?n oldu?unu dü?ünüyorum.” ifadelerini kulland? ve sözlerini noktalad?.