TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu üyesi, CHP ?zmir Milletvekili Rahmi A?k?n Türeli, iktidar?n Orta Vadeli Program? (OVP) ile 12. Kalk?nma Plan? aras?nda hiçbir uyum olmad???na dikkat çekti. OVP ile Kalk?nma Plan? hedefleri aras?nda büyük tutars?zl?klar bulundu?una i?aret eden Türeli, Cumhuriyet Gazetesi'ne verdi?i röportajda program?n gerçekçi olmad???n?, kendi içinde ciddi tutars?zl?klar ve çeli?kiler içerdi?ini vurgulad?.
Türkiye’nin Cumhuriyet tarihinin en büyük bölü?üm ?oklar?ndan birini ya?ad???n? dile getiren Türeli, “Gelir da??l?m?n?n gittikçe bozuldu?u, yoksullu?un hem artt??? hem de derinle?ti?i bir sürecin içindeyiz” dedi. Türeli, son dönemde ya?ananlara dikkat çekerek, “Bugün ülkemizin içinde bulundu?u siyasal ortam gittikçe demokrasiden uzakla??lan, hukuk devletinin i?lemedi?i, yarg? ba??ms?zl???n?n ortadan kalkt??? bir duruma i?aret ediyor ki bu ortamda ekonominin iyiye gitmesini beklemek mümkün de?il” diye konu?tu.
CHP’li Türeli’ye OVP hakk?nda yöneltti?imiz sorular ve Türeli’nin yan?tlar? ?öyle:
- OVP’deki temel hedefler konusunda de?erlendirmeniz nedir?
2026-2028 y?llar?n? kapsayan OVP daha önceki y?llarda haz?rlanan OVP’lerin bir benzeri. Türkiye ekonomisinin geçmi?ten bugüne ta??d??? ve son dönemlerde giderek a??rla?an yap?sal problemlerini çözebilecek bir perspektife sahip de?il. Daha çok bir iyi niyet ve temenniler belgesi niteli?inde. Yine ayn? ?ekilde son iki y?ldaki OVP’ler gibi dezenformasyon politikas?, yani enflasyonun dü?ürülmesi hedefi üzerine in?a edilmi? gözüküyor.
?kinci tespitimiz OVP’de belirlenen hedeflerde y?llar itibar?yla çok ciddi sapmalar?n oldu?u. Bu durum da OVP’de yer alan politikalar?n ve hedeflerin ekonomideki karar al?c?lar nezdinde bir inan?l?rl??? ve bu çerçevede kredibilitesinin bulunmad???n? ortaya koyuyor.
Üçüncü tespitimiz 2024-2028 dönemi için haz?rlanan OVP’ler ile yine ayn? ?ekilde 2024-2028 y?llar?n? kapsayan On ?kinci Kalk?nma Plan? aras?nda hiçbir uyumun olmad??? hususu. Nitekim hem bu y?l haz?rlanan OVP’nin hem de Kalk?nma Plan?’n?n son y?l? olan 2028 y?l?n?n hedeflerine bak?ld???nda çok büyük tutars?zl?klar?n oldu?unu ve OVP’lerin hedeflerinin kalk?nma plan?n?n hedeflerinin çok gerisinde kald???n? görmekteyiz.
Son tespitimiz ise 2026-2028 y?llar?n? kapsayan OVP’nin temel hedeflerinin ve makroekonomik dengelerinin gerçekçi olmad??? ve kendi içinde ciddi tutars?zl?klar ve çeli?kiler içerdi?i hususudur.
‘HEDEFLER?N TUTMAYACA?I ÇOK AÇIK VE NET’
- Programda, enflasyon hedeflerinin yükseltilmesi, büyüme hedeflerinin dü?ürülmesini nas?l de?erlendiriyorsunuz?
Bu enflasyon hedeflerinin tutmayaca?? zaten çok aç?k ve net olarak ortadayd?. Biliyorsunuz her y?l OVP’de öngörülen enflasyon hedefinin çok üstünde bir enflasyon gerçekle?mesi ortaya ç?k?yor. Hatta Merkez Bankas? taraf?ndan haz?rlanan enflasyon raporlar?nda s?k s?k hedefler revize edilmesine ra?men enflasyon daha yüksek seviyelerde gerçekle?iyor. 2025 y?l?nda y?ll?k enflasyon hedefi yüzde 17.5 olan seviyesinden yüzde 28.5’e yükseltildi. Ancak yüzde 28.5 oran?ndaki enflasyon hedefi de gerçekçi de?il. OVP’de öngörülen yüzde 28.5 oran?ndaki enflasyona ula?mak için fiyatlar?n önümüzdeki eylül-aral?k döneminde yüzde 5.76 artmas? gerekiyor ki bu mümkün gözükmüyor. Bu çerçevede, enflasyon büyük olas?l?kla yüzde 30-35 aral???nda gerçekle?ecek.
Di?er taraftan enflasyon hedefi geçen y?l haz?rlanan OVP’ye göre 2026 sonunda yüzde 9.7 ile tek haneli seviyeye inecekti. ?imdi ise 2026 y?l? enflasyon hedefi yüzde 16 olarak revize edildi. Hazine ve Maliye Bakan? ‘2026 y?l? sonunda enflasyon tek haneye inecek, ondan sonra i?çinin memurunun emeklinin durumu iyile?ecek’ diyordu. Ama ?imdi görüyoruz ki enflasyon hedefinin tek haneli seviyeye inmesi 2027 y?l?na kald?. Buradaki temel sorun 2023 seçimlerinden bu yana yakla??k 2.5 y?ld?r sürdürülen ekonomik program?n dezenflasyon politikas?n?n ba?ar?s?zl???d?r. Ekonominin yap?sal problemlerine çözüm üretemeyen bir ekonomik program?n ba?ar?s?z olmas? beklenen bir sonuçtur.
Özellikle 2021 faiz indirimi sonras? gayrimenkul fiyatlar?nda ve kiralarda gözlenen ve in?aat maliyetlerindeki art??lar?n?n çok üzerinde gerçekle?en yüksek art??lar enflasyonun dü?ürülmesinin önündeki engellerden biridir. Di?er taraftan 2023 seçimleri sonras?nda enflasyonu a?a?? çekmek için uygulanan dezenflasyon politikas? ekonominin büyüme h?z?n?n yava?lamas?na neden olmu?tur. Çünkü enflasyonu kontrol alt?na almak için uygulanan talebi k?s?c? politikalar bir taraftan i?çinin memurun emeklinin reel gelirinin dü?mesine neden olurken, di?er taraftan ekonomideki reel yava?lama KOB?’lerin, esnaf?n ciddi bir kriz içine girmesine yol açm??t?r.
Bu çerçevede, OVP’de 2025-2028 dönemi büyüme hedefleri a?a?? çekilmi?tir. Türkiye ekonomisinin potansiyel büyüme h?z?n?n yüzde 5 oldu?unu dü?ündü?ümüzde büyüme h?z?ndaki yava?lama ekonomi aç?s?ndan ciddi bir problem olu?turuyor. Buna ilaveten, Türkiye ekonomisinin içinde bulundu?u olumsuz yurtiçi ve yurtd??? ko?ullar?n varl???nda, derin bir güvensizlik ve yüksek faiz ortam?nda ve OVP’nin temel hedefi olan dezenflasyon süreci dikkate al?nd???nda büyüme h?zlar?n?n öngörülenden de daha dü?ük seviyelerde gerçekle?mesi olas? gözükmekte.
OVP hedeflerini On ?kinci Kalk?nma Plan? hedefleri ile k?yaslad???m?zda gördü?ümüz tablo, 2024-2028 dönemi için planda Türkiye’nin y?ll?k ortalama büyüme h?z?n?n yüzde 5 olarak öngörüldü?ü, OVP’lerde konulan hedefler gerçekle?se dahi 2024-2028 döneminde OVP’nin büyüme ortalamas?n?n yüzde 3.9 ile potansiyelin alt?nda kalacak olmas?d?r. Kalk?nma Plan? ile OVP’lerin uyumsuzlu?u enflasyon hedeflerinde de aç?kça görülmektedir. Nitekim 2028 y?l?nda enflasyon hedefi Kalk?nma Plan?’nda yüzde 4.7 olarak öngörülmü?ken, OVP’de yüzde 8 olarak belirlenmi?tir.
‘EKONOM?N?N ?Y?YE G?TMES? BEKLENEMEZ’
- Hedeflerde sürekli de?i?iklik yap?lmas? ekonomide i?leyi?i nas?l etkiliyor?
OVP’lerin ekonomideki karar al?c?lara, yani hanehalklar?na, ?irketlere önümüzdeki dönemde Türkiye’de makro ekonomik büyüklüklerinin ne olaca??, bunlar? gerçekle?tirmek için hangi politikalar?n uygulanaca??, hangi tedbirlerin al?naca??na ili?kin bir çerçeve ve yol haritas? çizmesi gerekiyor. Ancak hedeflerin sürekli olarak sapmas?, ekonomide yap?sal dönü?ümlerin gerçekle?tirilememesi ekonomideki öngörülebilirli?i ortadan kald?r?yor. Bir ekonomide e?er güven ve istikrar ortam? sa?lanamam??sa, öngörülebilirlik yoksa o ekonominin iyiye gitmesi ve hedeflerin gerçekle?mesi mümkün de?il. Di?er taraftan ekonomik ortam sadece ekonomideki karar al?c?lar?n verdikleri kararlarla ve arz ve talebe göre belirlenmiyor. Bugün ülkemizin içinde bulundu?u siyasal ortam gittikçe demokrasiden uzakla??lan, hukuk devletinin i?lemedi?i, yarg? ba??ms?zl???n?n ortadan kalkt??? bir duruma i?aret ediyor ki bu ortamda ekonominin iyiye gitmesini beklemek mümkün de?il.
‘CAR? AÇIK HEDEF? TUTMAZ’
- Programdaki cari denge hedefini nas?l buldunuz?
OVP’nin cari aç?k hedeflerini gerçekçi bulmad?m. OVP’ye bakt???m?z zaman ekonomide yurtiçi talebe dayal? büyüme modelinin devam etti?i görülüyor. Özellikle özel sabit sermaye yat?r?mlar?n?n artmas? öngörülüyor ki ülkemizin mevcut üretim ve ihracat yap?s?n?n aramal? ithalat?na olan ba??ml?l??? dü?ünüldü?ünde ithalat? yükseltici bir yönde etki yapar. Bu da asl?nda bugün OVP’deki cari aç?k hedeflerinin tutmayaca??n?n en büyük göstergelerinden biridir.
Her ülke cari i?lemler aç??? verebilir. Ancak Türkiye ekonomisi büyümek için cari i?lemler aç??? vermek zorunda kalan ülkelerden biridir. Bu durum Türkiye ekonomisinin yap?sal bir sorunudur ve yumu?ak karn?d?r. Çünkü bu modelde üretim dinamikleri ithal ara girdiye ba?lanm??t?r. Ba?ka bir deyi?le Türkiye büyümek için ithalat yapmak zorunda kalmaktad?r. ?hracat, ithalat? yakalayamad???ndan d?? ticaret aç??? olu?makta, bu duruma da cari i?lemler aç???na yol açmaktad?r. Bu çerçevede, cari i?lemler aç??? Türkiye ekonomisinin yap?sal bir problemi olup k?sa dönemde de?il, do?ru politikalarla ve do?ru tedbirle ancak orta-uzun vadede çözülebilecek bir problemdir.
Bu çerçevede, ekonomide özel tüketimin ve özel sabit sermaye yat?r?mlar?n?n öncülük etti?i, kamu harcamalar?n?n artt???, yurt içi talebe dayal? bir büyüme yap?s?n?n öngörüldü?ü 2026-2028 döneminde cari aç???n hem tutar baz?nda hem de GSYH’ya oran olarak gerilemesi gerçekle?tirilebilir olmaktan çok uzakt?r. Di?er taraftan OVP’de 2028 y?l?nda cari i?lemler aç???n?n 18.5 milyar dolar olarak öngörülmesi ile Kalk?nma Plan?’nda 2028’de cari i?lemler aç???n?n 2.8 milyar dolar olarak öngörülmesi aras?ndaki büyük çeli?kiyi de not etmeliyiz.
‘SORGULANMASI GEREKEN KONU’
- Programdaki istihdam ve i?sizlik verileri hakk?ndaki de?erlendirmeniz nedir?
Burada çok aç?k ve net olan bir ?ey var. Geçen seneki OVP’yle bu y?lki OVP aras?nda istihdam art??? aç?s?ndan ciddi farkl?l?klar olu?mu? durumda. Bu y?l haz?rlanan OVP ile 2025-2028 döneminde toplam istihdam say?lar? a?a?? do?ru çekilmi?. 2026 y?l?nda istihdam say?s? geçen y?l 34 milyon 98 bin ki?i olarak öngörülmü?tü. Bu y?l 33 milyon 336 bin ki?iye geriledi. 2027 ve 2028 y?llar?nda da istihdam edilen ki?i say?s?n?n daha dü?ük seviyelerde belirlendi?ini görmekteyiz.
Buna ra?men i?sizlik oranlar? geçen y?lki OVP’ye göre daha dü?ük seviyelerde öngörülmü?. Di?er taraftan i?sizlik oranlar? gerilemi? gibi gözüküyor ama i?sizlik oranlar?n?n gerçek durumu yans?tmad??? kamuoyunda s?kl?kla tart???l?yor. Nitekim at?l i? gücü di?er bir ifadeyle geni? tan?ml? i?sizlik oran?na bakt???m?z zaman gerçek i?sizlik oran?n?n yüzde 8’ler seviyesinde de?il, yüzde 30’lar seviyesinde oldu?unu görüyoruz. Yani asl?nda 3 milyon ki?i de?il, 13 milyon ki?i i?siz. Bu durum bir taraftan ekonomideki büyüme h?z?n?n yava?lamas?n?n istihdam üzerindeki olumsuz etkisini, di?er taraftan da ekonomik büyümenin istihdam yaratma kapasitesinin gittikçe dü?tü?ünü gösteriyor.
2028 y?l?nda istihdam edilecek ki?i say?s? OVP’de 35 milyon 130 bin olarak öngörülürken, Kalk?nma Plan?’nda 36 milyon 638 bin ki?i olarak belirlenmi?ti. Aradaki fark?n 1.5 milyon ki?i olmas? ciddi biçimde sorgulanmas? gereken bir konudur.
2024-2028 dönemi aç?s?ndan bakarsak, Kalk?nma Plan?’nda istihdam art???n?n 4 milyon 984 bin ki?i olmas? yani y?ll?k ortalama 997 bin ki?i artmas? hedeflenmi?tir. OVP’ye göre ise istihdam?n 2024-2028 döneminde 3 milyon 498 bin ki?i, y?ll?k ortalamada ise 700 bin ki?i olaca?? öngörülmü?tür.
‘GEL?R DA?ILIMINI DAHA DA BOZACAK’
- Programda faiz giderleri ve bütçe aç???nda art?? öngörülüyor, yorumunuz nedir?
Programa bakt???n?z zaman bütçe aç???n?n artt???n? görüyoruz. Geçen y?l haz?rlanan OVP’de 2025 y?l? bütçe aç??? 1 trilyon 931 milyar lira olarak belirlenmi?ti. Bu y?l ise 2 trilyon 208 milyar lira olarak yukar?ya do?ru revize edildi. 2026 y?l?nda ise 2 trilyon 61 milyar liradan 2 trilyon 713 milyar liraya yükselerek milli gelirin yüzde 3.5’i seviyesinde gerçekle?mesi öngörülmekte.
Bununla birlikte, vurgulanmas? gereken önemli bir husus, 2025 y?l?nda Kur Korumal? Mevduat (KKM) sisteminin yükünün bütçede gözükmüyor olmas?. 2023 y?l?n?n Temmuz ay?nda Hazine’nin KKM sisteminden kaynaklanan kur zararlar? Merkez Bankas?’na devredildi?i için bütçede art?k yer alm?yor. KKM sistemi nedeniyle Merkez Bankas?’n?n 2023 ve 2024 y?l?nda 1.5 trilyon lira zarar etti?ini hat?rlayal?m. Bu asl?nda hazine zarar? ve normalde bütçe aç???n? art?rmas? gerekirdi.
OVP’de faiz giderlerinde ciddi bir art?? gözüküyor. Yurt d???ndan sermaye giri?ine yönelik olarak uygulanan yüksek faiz politikas? kamunun borçlanmas?n? da ciddi anlamda art?r?yor, bunun sonucunda da faiz giderleri yükseliyor. Nitekim faiz giderleri 2025 y?l?nda 1 trilyon 950 milyar liradan 2 trilyon 53 milyar liraya yükseliyor. 2026 y?l?nda ise daha h?zl? bir art?? e?ilimi ile 2 trilyon 282 milyar liradan 2 trilyon 742 milyar liraya yükseldi?ini görmekteyiz.
OVP’de vergi gelirlerinin 2026 y?l?nda 2025 y?l?na göre yüzde 28 oran?nda artmas? öngörülüyor. Nitekim geçen y?l haz?rlanan OVP’de 2026 y?l? vergi gelirleri 13 trilyon 198 milyar lira olarak öngörülmü?ken, bu y?lki OVP’de 13 trilyon 783 milyar lira olarak yukar?ya do?ru revize edildi. Vergi gelirlerindeki bu yüksek oranl? art?? önümüzdeki dönemde çok ciddi vergi art??lar?n?n gündeme gelece?ini gösteriyor ve Türkiye’nin mevcut vergi yap?s?nda bunlar dolayl? vergi yani vatanda??n günlük hayatta kulland??? mallar üzerinden al?nan katma de?er vergisi ve özel tüketim vergisinden kaynaklanacak. Bunun da mevcut gelir da??l?m?n? daha da bozaca?? aç?k.
‘KAMU KAYNAKLARI SATILIYOR’
- Programa göre, gelecek y?l özelle?tirme gelirlerinde yüksek art?? öngörülüyor. Bu konudaki de?erlendirmeniz nedir?
Özelle?tirme gelirlerindeki art???n gerçekçi olup olmad??? ve hükümetin bu yola neden ihtiyaç duydu?unu tart??mak gerekiyor. Geçen sene haz?rlanan OVP’de 2026 ve 2027 y?llar? için öngörülen özelle?tirme gelirleri 30 milyar lirayd?. ?imdi ise 2026’da 185 milyar lira, 2027’de de 70 milyar liral?k özelle?tirme geliri hedefi konulmu?. Konu OVP’de ‘Özelle?tirme kapsam ve program?nda bulunan ve yeni al?nacak ât?l kamu varl?klar? kamu kurumlar?n?n ihtiyaçlar?n? da kar??layacak ?ekilde ?effaf, rekabetçi ve aç?k ihaleler yoluyla milli ekonomiye kazand?r?lacakt?r’ ifadesi ile yer al?yor. Bu asl?nda ?unu gösteriyor. Ciddi anlamda bir vergi reformu yaparak gelirlerini artt?ramayan, kamu özel i?birli?i modeli ile bütçeye ciddi bir yük getiren, borçlanman?n gittikçe artt??? ve iç borç faizlerinin anapara ödemelerini kat kat geçti?i bir konjonktürde hükümetin de?i?ik formüller ortaya koyarak özelle?tirme gelirini artt?rmaya ve bütçe aç???n? daraltmaya çal??t??? anla??l?yor.
Maliye literatüründeki en önemli konular?ndan biri ku?aklar aras? bütçeleme yakla??m?d?r. Bugün yapt???m?z bütçelerin, özelle?tirmelerin, borçlanmalar?n gelecek ku?aklara olan etkisini inceler. Özelle?tirmeler yaparak elde etti?imiz gelirleri gelir olarak bütçeye yaz?yoruz. Ama bu arada varl?klar?m?z kayboluyor. Gelecek ku?aklar?n kullanaca?? kamu kaynaklar?n? sat?yoruz. Özelle?tirme uygulamalar?n?n böyle bir çerçevede de?erlendirilmesine ihtiyaç var.
‘EN BÜYÜK BÖLÜ?ÜM ?OKU’
- Ekonominin içinde bulundu?u duruma ve OVP’ye dair eklemek istedi?iniz ba?ka bir konu var m??
AKP 23 y?ld?r iktidarda ve bu 23 y?lda 5 kalk?nma plan? ve 21 OVP haz?rlanm??, fakat ekonominin yap?sal problemleri çözülmemi? aksine a??rla?m??. Bugün ülkemizin içinde bulundu?u kriz var olan yap?sal problemlerin üstüne uygulanan yanl?? politikalar?n bir ürünü. Cumhurba?kan?n?n 2021 y?l?n?n eylül ay?nda gündeme getirdi?i ‘faiz sebep, enflasyon sonuç’ tezinin bugün Türkiye’yi getirdi?i yer içinde bulundu?umuz derin ekonomik krizdir.
Bugün Türkiye, Cumhuriyet tarihinin en büyük bölü?üm ?oklar?ndan birini ya??yor. Gelir da??l?m?n?n gittikçe bozuldu?u, yoksullu?un hem artt??? hem de derinle?ti?i bir sürecin içindeyiz. Asgari ücretin açl?k s?n?r?n?n dahi alt?nda oldu?u, en dü?ük emekli ayl???yla geçinmenin mümkün olmad???, i?çi, memur, emekli maa?lar?n?n yoksulluk s?n?r?n?n alt?nda oldu?u bir dönem bu. Bunun sonucunda da zenginin daha zengin, yoksulun daha yoksul oldu?u bir dönem ya?an?yor. Reel kesim ciddi bir durgunluk içinde. Sanayi üretimi azal?yor. Kapasite kullan?m oranlar? dü?üyor. Konkordato ilan eden ?irket say?s? h?zla art?yor.
Sonuç itibar?yla haz?rlanan Kalk?nma Planlar?, OVP’ler, bütçeler iktidar?n siyasi tercihlerini gösteriyor. Yoksulluk asla kader de?il, bugün mevcut siyasi iktidar?n bilinçli uygulad??? politikalar?n bir sonucu.
Özet olarak söylersek OVP Türkiye’nin gelece?ine yön verecek, ekonomideki karar al?c?lara bir vizyon, bir perspektif ortaya koyacak bir program de?il. CHP olarak bu konuda hem Türkiye ekonomisini yeniden yat?r?ma, üretime dayal? bir ekonomik modele kavu?turmak, hem de gelir da??l?m?n? düzeltmek ve yoksullu?u ortadan kald?rmak temel önceli?imizdir. Ayn? zamanda sosyal devleti yeniden in?a ederek e?itimden, sa?l??a, sosyal güvenli?e temel kamu hizmetlerini en iyi ve etkin bir biçimde sa?lamay? hedefliyoruz. Tabi en önemlisi de bu amaç ve hedeflerin demokrasi içinde, hukuk devleti temelinde gerçekle?tirilmesi olacak