Vaughn Smith, 46 ya??nda. ABD'nin ba?kenti Washington'da ya??yor. ??i her gün ev ev dola??p lekeli hal?lar? temizlemek. Mü?terileri ondan çok memnun. Çünkü en inatç? lekeleri bile nas?l ç?karabilece?ini çok iyi biliyor. Verdi?i temizlik hizmeti kar??l???nda saatte yakla??k 20 Dolar kazan?yor.
Smith'in yak?n çevresindekiler d???nda kimsenin bilmedi?i çok ilginç bir özelli?i var. Kimse bilmiyor, çünkü Smith bu konudan bahsetmekten pek ho?lanm?yor. Ancak biri sordu?unda da gerçe?i gizlemiyor: Smith, 8 dili çok ak?c? bir biçimde konu?abiliyor. Bu diller ?ngilizce, ?spanyolca, Bulgarca, Çekçe, Portekizce, Rumence, Rusça ve Slovakça.
Ama dil becerileri bununla s?n?rl? de?il. "Hepsinde çok iyi de?ilim ama 25 dili de az çok biliyorum" diyen Smith'in bu ifadesi fazla mütevaz? say?labilir. Zira Smith asl?nda toplam 45 dil biliyor, bunlar?n 24 tanesini kullanarak uzun sohbetler yapabiliyor. 8 ayr? alfabeyi okuyup yazabiliyor. ?talyanca, Fince ve Amerikan ??aret Dili ile hikayeler anlatabiliyor. Kendi kendine Meksika'daki Nahuatl ve Montana'daki Sali? yerlilerinin dilini ö?renmeye çal???yor. Hollandaca ve Katalancadaki aksanlar? o kadar ba?ar?l? ki do?u?tan bu dilleri konu?anlar? bile ?a??rt?yor.
Smith'in bu s?rr?n? ö?renen herkes, ayn? ?eyi merak ediyor: D??i?leri Bakanl???'nda ya da Uluslararas? Para Fonu'nda çal??an çevirmenlerin 6 basamakl? maa?lar ald???, yabanc? dil bilmenin CV'lerdeki en önemli beceri kabul edildi?i bir ?ehirde, bu yetenekli adam kendini neden gizliyor?
SMITH 45 D?L? NASIL Ö?REND??
Birden fazla dil konu?abilen ki?iler için "poliglot" s?fat? kullan?l?yor. Smith gibiler ise "hiperpoliglot" olarak adland?r?l?yor ve çok nadir bulunuyor. Hiperpoliglot olmak için en az 11 dil bilmek gerekiyor. Bilinen dil say?s? artt?kça hiperpoliglotlar?n nadirlik seviyesi de art?yor. Bugüne kadar kayda geçmi? birkaç efsanevi poliglot var ve hepsi de insan?n potansiyelinin s?n?rlar?n?n ne kadar zorlanabilece?ine dair tart??malara yol açm?? ki?iler.
Peki Smith nas?l hiperpoliglot oldu? Beyni yabanc? dil ö?renirken çok zorlananlardan farkl? m? çal???yor? Ve tabii herkesin merak etti?i üzere, neden hal? temizleme i?iyle u?ra??yor?
Bütün bu sorular?n meselenin özünü kaç?rd???n? belirten ve "Benim kimseyi etkilemek gibi bir derdim yok" diyen Smith, kendisine sorulmad?kça bildi?i dillerden kimseye bahsetmedi?ini hat?rlat?yor. Kendini bildi bileli isimleri say?lar?, tarihleri ve sesleri ba?kalar?ndan daha iyi hat?rlad???n? belirten Smith, "Bunun sebebi benim için de bir s?r" diye konu?uyor.
?NG?L?ZCE VE ?SPANYOLCAYLA BÜYÜDÜ
Smith çocukken dünya üzerinde iki dil var san?yordu: Babas?n?n konu?tu?u ?ngilizce ve annesinin konu?tu?u ?spanyolca. Meksika'daki akrabalar?n? ziyaret etti?inde ?spanyolca konu?maktan çok keyif al?yordu ama Maryland'deki çocuklu?u boyunca bu dili kullanmamaya özen göstermi?ti. Di?er çocuklardan farkl? görünmek istemiyordu. Bu nedenle ?spanyolcay? bir s?r olarak kendine saklamaya karar vermi?ti.
Günlerden bir gün babas?n?n Belçika'daki uzak akrabalar? Maryland'e onlar? ziyarete geldi. Smith'in hiç bilmedi?i baz? kelimeler söylüyorlard? ve bunlar? anlayamamak onu çok sinirlendiriyordu. O günden itibaren kar??s?na ç?kan tüm dillere büyülenmi? gibi yakla?maya ba?lad?. Annesinin plaklar?ndan Frans?zca, babas?n?n tamirci olarak çal??t??? bir evde buldu?u sözlükten Almanca, s?n?flar?na gelen bir yabanc? ö?renciden Rusça ö?renmeye çal???yordu. Markette kar??la?t??? ya?l? Ruslarla ana dillerinde konu?uyor, onlar? mutlu ediyordu.
Di?er yandan ö?retmenleri ve ailesi için tam bir hayal k?r?kl???yd?. S?n?fta sesli okuma s?ras? ona gelince yine yanl?? cümleden ba?lam??t?. Ö?retmeni yine annesini aray?p "Dersi hiç dinlemiyor" diye ?ikâyet etmi?ti. Babas? yine "Ben bakam?yorum" deyip annesinin evine göndermi?ti. Smith'e sürekli kendisinde bir sorun varm?? gibi geliyordu.
"MUY, MUY INTELLIGENTE"
Annesi Sandra Vargas, "Ona nas?l rehberlik yapaca??m? bilmiyordum" diye anlat?yor o günleri.
20'lerinin ba??nda bir genç anneydi Vargas. Bo?anmak üzereydi ve hiç bilmedi?i bir ülkede iki erkek çocu?u tek ba??na yeti?tirmeye çal???yordu. O?lunun di?er çocuklarla ba? kuramad???n? gördü?ünde onu bir psikolo?a götürdü. Psikolog, annesine Smith'in "muy, muy intelligente" (?spanyolca "çok çok zeki") oldu?unu söyledi. Ancak Smith'in kalbi de beyni kadar büyüktü. Fazlas?yla hassas bir çocuktu ve sürekli istenmedi?ini ya da sevilmedi?ini dü?ünüyordu.
14 ya??na geldi?inde Smith tekrar babas?n?n yan?na Washington'a ta??nd?. Büyükelçiliklere çok yak?n bir semtte olduklar?ndan yeni okulunda dünyan?n dört bir yan?ndan çocuklar vard?. Smith bir anda kendini evinde hissetmi?ti.
Brezilyal? ö?rencilerden Portekizce ö?renmeye ba?lad?. Romanyal? iki karde?in kendisi için yazd??? cümle listesini ezberledi. Etiyopyal? utangaç bir k?zdan kendisine Amharca ö?retmesini istedi. Hafta sonlar?n? kütüphanede dil kitaplar? aras?nda geçiriyordu. Her pazartesi okula döndü?ünde söyleyecek daha fazla ?eyi oluyor, daha fazla ?ey anl?yordu.
Ancak 17 ya??nda yeniden Maryland'e annesinin yan?na dönmek zorunda kald?.
Liseyi bitirince bir dan??man kendisine meslek okuluna gitmesini tavsiye etti ama Smith kabul edilmedi. Bu hayal k?r?kl??? e?itim hayat?n?n sonu oldu.
Ard?ndan irili ufakl? i?ler geldi. Boyac?l?k, korumal?k, YouTuber'l?k, köpek gezdiricili?i yapt?. Çal??t??? evlerden birine sürekli gelen Do?u Avrupal? misafirler sayesinde, neredeyse tüm diyalektleri mükemmel bir biçimde konu?ur hale geldi.
1990'DA 'AVRUPA'NIN EN FAZLA D?L KONU?ANI' BEL?RLEND?
Smith, lisedeki testler d???nda herhangi bir dilin yeterlilik s?nav?na girmi? de?il. Ama yeni diller ö?rendikçe "dil bilmek" kavram?n?n ne kadar karma??k oldu?unu daha iyi anl?yor.
Resmi yeterlilik testleri ki?ilerin argoyu ya da günlük dili de?il, resmi dili ne kadar iyi konu?abildi?ine bak?yor. Dilin kelime haznesi, dilbilgisi, telaffuz gibi unsurlar?ndan hangisinin daha önemli oldu?u da bir muamma...
Hiperpoliglotlar?n becerilerinin test edildi?i en önemli olay 1990'da yap?lan bir yar??mayd?. Avrupa'da en fazla dil bilen ki?iyi tespit etmeyi amaçlayan yar??man?n kat?l?mc?lar?, o dilleri iyi konu?an ki?ilerle çe?itli diyaloglara giriyor ve yetkinlikleri kar??l???nda puanlar al?yordu. ?skoç orgcu Derick Herning, 22 dildeki yetkinli?iyle birinci oldu. Herning'in 2019'da hayat?n? kaybedene kadar en az sekiz dil daha ö?rendi?i söyleniyordu.
Herning'in Guinness Rekorlar Kitab?'ndaki unvan?n? alan ki?i ise 59 dil bildi?ini iddia eden ba?ka bir hiperpoliglot oldu. Ne var ki çe?itli televizyon programlar?nda bildi?ini iddia etti?i dillerdeki sorular? yan?tlayamayan bu ki?i daha sonra ortadan kayboldu. "Sahtekâr m?yd? yoksa kameralar kar??s?nda panik mi yapt??" sorusu ise yan?ts?z kald?.
Yine de birçok hiperpoliglot "Kaç dil biliyorsun?" sorusunu yan?tlamay? reddediyor, çünkü bu soru dil ö?renmenin nüanslar?n? göz ard? ediyor.
Bunun en iyi örneklerinden biri de Timothy Doner. Ya?ad?klar?n? bir TED Talk'ta anlatan Doner, henüz ergenken 12 dil bildi?i için New York Times'a haber olunca hayat? de?i?ti. Kanal kanal dola?t?r?lan Doner, "Almanca '23 dil konu?abiliyorum' dememi, Çince tekerleme söylememi, Türkçe 'ho?ça kal?n' dememi istiyorlard?. Bir gösteri ürününe dönü?türülmü?tüm. Abart?l?yd?, sansasyonalize edilmi?ti" diye anlatt? o y?llar?.
"Babel No More" isimli kitab? için 400'den fazla poliglotla görü?meler yapan Michael Erard da becerilerini sergilemekten ya da paraya dönü?türmekten ho?lanmayanlar?n dil becerilerini daha inand?r?c? buldu?unu belirtiyor.
OT?ZMLE TANI?INCA PARÇALAR YER?NE OTURDU
Smith'e geri dönersek... O ö?rendi?i dillerin her birine, o dil sayesinde ba? kurdu?u ki?ilerin hikayesi gibi yakla??yor. Hayatlar? o diller taraf?ndan ?ekillendirilmi? ki?ileri tan?mak için özel bir çaba sarf ediyor. Kar??l???nda o ki?iler de Smith'in hayat?n? ?ekillendiriyor. Onu kabul ediyorlar, benimsiyorlar, takdir ediyorlar.
Arkada?? Ryan Harding, "Bazen sokakta yürürken, bir kenarda oturup kendi aralar?nda konu?an iki ki?i görüyoruz. Vaughn, yanlar?na yakla??p 'Farkl? bir aksan?n?z oldu?unu fark ettim, ba?ka diller de biliyor musunuz?' diye soruyor. Sonra hop, bir anda o ki?ilerin evine ak?am yeme?ine davet ediliyoruz" diye anlat?yor Smith'in kurdu?u ili?kileri.
Smith, Paraguayl? bir özel e?itim ö?retmeniyle de böyle tan??m??. Bu ö?retmen Smith'i Guaranice ö?retmek için evine davet etmi? ve sohbet s?ras?nda ona s?n?f?ndaki otizmli ö?rencilerden bahsetmi?. Smith, "'Otistik' kelimesini duyunca 'artistik'e New York aksan? katt???n? zannettim" diyor. Ancak ö?retmen otizm spektrumundaki bireylerin özelliklerinden bahsedince, anlatt?klar? Smith'e bir anda çok tan?d?k gelmi?.
Belki de ö?retmenlerinin söylediklerini anlamamas?n?n sebebi buydu. Belki de bu yüzden baz? yeti?kinler onu kaba buluyordu. Belki de bu yüzden insanlar?n sürekli "becerilerine uygun kariyer f?rsatlar?ndan" bahsetmesine ra?men o nereye bak?p hangi ad?m? ataca??n? bilmiyordu.
?K? FARKLI SMITH VAR
Smith bazen ya?ad??? hayattan çok memnun hissediyor kendini. Ayn? ti?örtleri giymekten, bolca bo? zaman? olmas?ndan, arkada?lar?na Yemek yapmaktan, model trenleriyle oynay?p manzara resimleri yapmaktan, foto?raf çekmekten ve kahvecilerde oturup farkl? aksanlar? dinlemekten çok keyif al?yor.
Baz? günler ise hal?lar?n? temizlemeye gitti?i insanlar?n kendisine bak??lar?n? fark ediyor. Mü?teriler bazen kendi yapt?klar? lekelerin ac?s?n? ondan ç?kar?yor. Kendi aralar?nda onun anlamayaca??n? dü?ünerek, dedikodusunu yap?yorlar. Öyle zamanlarda Smith, yeniden kendisini ö?retmenlerini hayal k?r?kl???na u?ratan çocuk gibi hissetmeye ba?l?yor.
Bir keresinde gittikleri bir evde Portekizce konu?an bir çiftin, "?unun k?l???na k?yafetine bak, hiç profesyonel görünmüyor. Kesin beceremeyecek bu i?i" diye dedi?ine kulak misafiri olmu? Smith.
?? bitip hal?lar temizlendikten sonra hal? temizleme ?irketinin sahibi olan a?abeyi, çifte "Nerelisiniz?" diye sorup "Portekiz" cevab?n? ald???nda Smith yüzünde muzip bir gülümseme ve mükemmel bir Portekizceyle, "Biz de daha geçen hafta Portekiz Büyükelçili?i'nin hal?lar?n? temizledik" demi?.
"Bunun üzerine adam?n yüzünde olu?an ifadeyi görmek çok ho?uma gitti" diyerek anlat?yor bu olay?.
SMITH'?N FARKI NE?
ABD'nin en önemli üniversitelerinden biri olan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) bünyesinde bulunan Beyin ve Bili?sel Bilimler Laboratuvar?'nda görev yapan Rusya do?umlu bilim insan? Evelina Fedorenko'nun i?i, Smith gibi insanlar?n beyinlerini incelemek.
Beyinlerimizin dili nas?l i?ledi?iyle ilgili ara?t?rmalarda genellikle geli?im bozukluklar? veya felç gibi nedenlerle konu?ma güçlü?ü ya?ayan ki?ilere odaklan?l?yor. Bu yelpazenin di?er ucundaki insanlarla yani ileri dil becerisi olan ki?ilerle ilgilenen Fedorenko ise "Poliglotlar ve hiperpoliglotlar? di?erlerinden ay?ran ?ey ne?" sorusuna yan?t ar?yor.
Fedorenko, Smith'le Washington Post muhabiri Jessica Contrera arac?l??? ile tan??m??. Okumakta oldu?unuz bu haberi haz?rlarken Fedorenko'nun görü?lerine ba?vuran Contrera, ona Smith'in ak?l almaz becerilerinden bahsedip, "Benim beynim neden böyle de?il? Neden ba?ka dilleri ö?renmeye çal??sam da akl?mda tutam?yorum?" diye sorunca "?sterseniz ikiniz de Boston'a gelin ve beyninizi tarayal?m" yan?t?n? alm??.
Sadece ?ngilizce konu?abilen Contrera, "Vaughn'un beynindeki dil bölgelerinin çok daha büyük ve fazlas?yla aktif olaca??n?, benimkilerin ise minicik kalaca??n? varsaym??t?m" diyor ama çekilen MR'lar?n, yap?lan testlerin ve bir haftal?k analizlerin ard?ndan ortaya ç?kan sonuç bunun tam tersi: Smith'in beyninin dili alg?lamak için kulland??? k?s?mlar, Contrera'n?nkilere k?yasla çok daha küçük ve çok daha az aktif. Ayn? ?ngilizce kelimeleri okuduklar?nda bile, Contrera'n?n beyninin daha geni? bir kesimi daha fazla çal??mak zorunda.
Bu sonuç, di?er hiperpoliglotlardan elde edilen bulgularla da paralellik gösteriyor.
"DE?ERS?Z B?R ?NSAN DE??L?M"
Contrera ve Smith'in testlerini yapan nörobilimci Saima Malik-Moraleda, bu durumu ?öyle aç?kl?yor: "Smith ana dilini konu?tu?unda beyninin dili i?leyen bölgelerine gönderilmesi gereken oksijen miktar? daha az. Dili o kadar çok kullan?yor ki bu bölgeleri dil üretiminde kullanma konusunda çok daha verimli hale gelmi?." Smith de daha az bildi?i dilleri konu?maya çal??t???nda beyni daha fazla oksijen tüketmeye ba?l?yor.
Smith'in beynindeki dil alanlar?n?n do?u?tan daha küçük ve verimli olmas? mümkün. Ama t?pk? Contrera gibi bir beyinle do?up geli?me ça??nda birçok dil ö?rendi?i için beyninin anatomisini dönü?türmü? olmas? da mümkün. Bunlar?n ikisi ayn? anda ya?anm?? dahi olabilir. Ara?t?rmac?lar?n bu senaryolar?n hangisinin gerçek oldu?unu anlayabilmek için büyüme ça??nda dil ö?renen ki?ilerin beyinlerini sürekli tarama takibine almas? gerekiyor.
Smith ise dünyadaki yerini bulmaya bir ad?m daha yakla?m?? durumda. Laboratuvara tan??t??? bilim insanlar?n?n kendisini anlamaya çal??t???n?, onun gibi olmak için neler yapmalar? gerekti?ine kafa yorduklar?n? görmenin kendisini rahatlatt???n? belirtiyor.
"Ben hep 'Acaba daha geni? perspektiften bak?ld???nda nas?l bir noktaday?m?' diye merak ettim. 'Ya bu çok heyecanlanacak bir ?ey de?ilse' diye dü?ündüm" diyen Smith, bilim insanlar?n?n heyecan?n? görmenin kendisini de heyecanland?rd???n? ifade ediyor. "De?ersiz bir insan de?ilim ben" dedikten sonra da cebinden telefonunu ç?kar?p dil ö?renme uygulamas?n? aç?yor. 330 gündür sürdürdü?ü Galce al??t?rmalar?n?n 331'inci gününe ba?l?yor.
The Washington Post'un "The remarkable brain of a carpet cleaner who speaks 24 languages" ba?l?kl? haberinden derlenmi?tir.